21 lidstaten hebben EU-lidmaatschap in de grondwet staan

De angst voor Brexit-achtige taferelen in Nederland beweegt D66 tot een voorstel om het EU-lidmaatschap in de grondwet te verankeren. Met deze staatsrechtelijke ingreep zou Nederland zeventien andere lidstaten volgen, meent fractieleider Rob Jetten. Dat klopt, zijn inschatting is zelfs aan de lage kant.

Bewering: Zeventien EU-lidstaten, waaronder Hongarije, hebben het EU-lidmaatschap in de grondwet vastgelegd.

Oordeel: Waar

Bron van de bewering
Op 9 mei – de dag van Europa – lanceerden D66-fractievoorzitter Jetten en Tweede Kamerlid Kees Verhoeven het wetsvoorstel om het EU-lidmaatschap grondwettelijk vast te leggen. Via verschillende uitingen op sociale media verdedigt Jetten het belang van het noemen van de EU in de grondwet. ‘In zeventien landen is dat al zo. Zelfs in Hongarije,’ zegt Jetten.

D66 stuurt een rapport (pdf) van het Europees Parlement uit 2014, waaruit de partij heeft opgemaakt dat zeventien lidstaten het lidmaatschap in de grondwet hebben vastgelegd.

Waarom klopt dit?
Dat Jetten specifiek Hongarije noemt als voorbeeld van een lidstaat die de banden met de EU via de grondwet heeft vastgelegd, heeft te maken met de moeizame relatie tussen de Hongaarse premier Orbán en de EU. Hongarije leeft al maanden op gespannen voet met de Europese Commissie vanwege antidemocratische hervormingen in het land.

Ondanks de verstoorde verhoudingen heeft Hongarije het Europees lidmaatschap wel staatsrechtelijk vastgelegd, blijkt uit navraag bij een van de auteurs van het rapport, hoogleraar constitutioneel recht Leonard Besselink (UvA). Volgens Besselink zijn de zeventien lidstaten die D66 noemt zelfs te laag. ‘Als je kijkt naar de landen die het EU-lidmaatschap in hun grondwet hebben vermeld, kom je uit op een lijst van 21 lidstaten,’ zegt de hoogleraar.

* Oostenrijk
* België
* Hongarije
* Frankrijk
* Duitsland
* Griekenland
* Ierland
* Italië
* Litouwen
* Letland
* Malta
* Portugal
* Roemenië
* Slowakije
* Spanje
* Zweden
* Verenigd Koninkrijk
* Bulgarije
* Kroatië
* Cyprus
* Estland

‘De manier waarop het EU-lidmaatschap in de grondwet staat, verschilt per land. Maar er zijn, als we het Verenigd Koninkrijk – dat het EU-lidmaatschap heeft geregeld in een wet met constitutionele status – meerekenen, in totaal 21 lidstaten die de EU noemen in de grondwet.’

Groot-Brittannië besloot in 2016 na een referendum uit de EU te treden. Weliswaar hebben de Britten geen document dat de naam van de Britse grondwet draagt, maar in de zogeheten ‘Acts of Parliament’ zijn wel enkele grondwettelijke elementen opgenomen. Daarin staat dus ook het EU-lidmaatschap vermeld, maar dit wetsartikel kan dankzij Brexit-afspraken makkelijk uit de wet worden gehaald.

Juist de Brexit greep D66 aan om de EU in de grondwet te laten vermelden. ‘Alleen zo kan Nederland worden behoed voor een ondoordachte Nexit’, onderbouwt Jetten zijn voorstel. Maar het verankeren van het EU-lidmaatschap hoeft een gemakkelijke uittreding dus niet per definitie in de weg te zitten. ‘Het punt is dat de Britten een flexibele grondwet hebben. Door de manier waarop ze hun lidmaatschap van de EU hebben geregeld, kunnen ze Brexit relatief makkelijk vormgeven door de wet over de EU-verdragen, -wetten en -besluiten te schrappen’, zegt Besselink.

Hoewel Besselink en D66 uit dezelfde bron hebben geput, komt de hoogleraar op een hoger aantal uit. Hoe is dat verschil te verklaren? Voorzichtigheid was geboden, zegt een woordvoerder van D66: ‘Bij een aantal gevallen zijn we voorzichtig geweest, zoals bij het Verenigd Koninkrijk, om te voorkomen dat we het verwijt kregen het aantal op te kloppen. Maar het is alleen maar hartstikke mooi dat het er meer zijn dan zeventien.’

Referendum
Het D66-voorstel houdt in dat een vertrek uit de EU niet zonder slag of stoot te organiseren valt: pas bij een ruime meerderheid van minimaal twee derde van de stemmen in de Eerste en Tweede Kamer, kan een vertrek gerealiseerd worden. Op vergelijkbare wijze heeft Zweden het EU-lidmaatschap in de grondwet vastgelegd: ook daar is een gekwalificeerde parlementaire meerderheid nodig voor een uittredingsprocedure, met tussentijdse debatten waarin het vraagstuk ter discussie staat. Ook in Oostenrijk, Bulgarije, Kroatië, Hongarije, Letland, Roemenië en Slovenië is minimaal twee derde meerderheid nodig. In de parlementen van het Verenigd Koninkrijk en Portugal is een minimale meerderheid voldoende.

‘De Nederlandse grondwet schrijft voor dat een twee derde meerderheid in beide Kamers ruimte biedt voor een besluit dat afwijkt van de grondwet. Als de grondwet verplicht om lid te zijn van de EU, kan dat zo gecorrigeerd worden,’ zegt Besselink. Maar volgens de hoogleraar kan, als het erop aankomt, een grondwetsbepalingwijziging een vertrek uit de EU nooit dwarsbomen. Die kan er hoogstens voor zorgen dat het parlement het uittreden nog eens overweegt en er over nadenkt.

Overigens is een Brexit-scenario zoals dat zich in 2017 in Groot-Brittannië heeft voltrokken, ook zonder een aanpassing aan de grondwet al onmogelijk: de Britten bepaalden per referendum uit te treden; het Nederlandse referendum is door de huidige regering afgeschaft en zal onder leiding van kabinet Rutte lll zeker niet terugkeren. Alleen een nieuw kabinet kan daar verandering in aanbrengen.

Conclusie
Het voorstel van D66 kan een Nexit niet voorkomen, maar zorgt wel voor een lastiger uittredingsproces. Een kopie van het Brexit-referendum was in Nederland al uitgesloten, daarvoor hoeft het EU-lidmaatschap niet in de grondwet, zoals 21 andere lidstaten dat wel hebben vermeld. We beoordelen de uitspraak als waar. Het zijn er zelfs meer dan de zeventien lidstaten die D66 noemde.

Correctie: Aanvankelijk schreven we dat het Britse referendum, waarin werd gestemd voor het verlaten van de EU, bindend was. Dit was niet juist, het referendum was juridisch niet-bindend. Meer informatie hierover is hier te lezen.

Wil je geen enkele factcheck van ons missen? En wil je op de hoogte blijven van nieuws en onderzoek naar nepnieuws, desinformatie en factchecken? Meld je dan aan voor de wekelijkse nieuwsbrief van Nieuwscheckers.