Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Bewering
40 procent van de Nederlandse jongeren van 12 tot en met 16 jaar is verslaafd aan vapen.
Oordeel
Onwaar
Bron van de bewering
Om de gezondheid van jongeren te beschermen, lanceerde het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) op maandag 12 mei de campagne ‘Nee tegen vapen’. Onderdeel daarvan is een onderzoek naar vapegebruik door bureau Motivaction. Met een verwijzing naar dit onderzoek berichtten nieuwsmedia die dag dat ‘bijna 40 procent’ van de jongeren tussen de 12 en 16 jaar verslaafd zou zijn aan vapen.
Ook de NOS luidde de alarmklok:
Het Dagblad van het Noorden alarmeerde lezers met de kop: ‘Bijna 40 procent van de 12- tot 16-jarigen is verslaafd aan vapen. “Nicotine na heroïne en crack de meest verslavende drug”’. (gearchiveerd)
Het nieuws haalde ook de televisie. Presentator Frank van Leeuwen meldde in Goedemorgen Nederland, de ochtendnieuwsshow van WNL: ‘Op de voorpagina van het AD staat een zorgelijk verhaal: ouders moeten hun kind van vapen afhouden. En nieuwe cijfers zojuist: 40 procent van de 12- tot 16-jarigen zegt verslaafd te zijn aan vapen.’ (vanaf 00:10:10) Op maandagavond werd zijn uitspraak herhaald in een compilatie van vapenieuws in de talkshow Bar Laat (00:11:55).
Waarom is dit onwaar?
Nieuwsmedia verwezen als bron voor de verslavingscijfers naar het Motivaction-rapport Beleving en gedrag van 12 t/m 16-jarigen rondom vapen dat verscheen bij de aftrap van de VWS-campagne ‘Nee tegen vapen’. Hiervoor hebben in april van dit jaar 760 jongeren een vragenlijst ingevuld. Die steekproef is representatief voor de hele groep 12-16-jarigen voor leeftijd en geslacht, niet voor schooltype en regio.
De onderzoekers waarschuwen tegen overhaaste conclusies. Sommige vragen werden beantwoord door alle 760 jongeren die de vragenlijst invulden, maar andere slechts door een deel. De vraag over verslaving door een heel klein deel: 20 vapende 12-16-jarigen, waarvan er 8 ja zeiden op de vraag of ze dachten dat ze verslaafd waren aan vapen. Vanwege de kleine, niet-representatieve groep is dit een van de vragen waarvoor de onderzoekers geen percentages rapporteren maar alleen de absolute aantallen.
De onderzoekers geven aan dat je aan antwoorden van acht tieners geen waarde kunt hechten, maar het persbericht van het ministerie van VWS brengt het resultaat toch zonder enige reserve onder het kopje ‘Veel jongeren ervaren vapeverslaving’: ‘Dat vapen verslavend is, wordt bevestigd in het Motivaction onderzoek in opdracht van VWS. Van de vapende 12- tot en met 16-jarigen in dit onderzoek geeft 38 procent aan verslaafd te zijn aan vapen.’ (Het ging om 8 van de 20 jongeren: 40 procent, maar na weging op leeftijd en geslacht 38 procent, legt een van de onderzoekers desgevraagd uit.)
Meer overdrijving - en correcties
Persbureau ANP dikte de overdrijving uit het persbericht verder aan door het percentage verslaafde vapende jongeren toe te passen op de hele leeeftijdsgroep. ‘Bijna 40 procent 12- tot 16-jarigen is verslaafd aan vapen’, luidde de kop boven het ANP-bericht dat op maandagochtend om 8:24 het net op ging en dat de basis was van veel van het vapenieuws die dag.
Binnen een half uur – om 08:53 – stuurde het ANP een nieuwe versie rond, met het woord VERBETERING als eerste woord in de kop en uitleg over wat er precies was verbeterd. De kop luidde nu: ‘40 procent 12- tot 16-jarige vapers is verslaafd’.
Om 09:09 volgde nog een derde versie, met uitgebreidere informatie, onder meer over het aantal deelnemers aan het onderzoek. Wat ontbreekt, is de waarschuwing van de onderzoekers zelf: de cijfers over verslaving zijn niet representatief.
Niet alle media die hun vapenieuws aan het ANP hadden ontleend, namen de correctie over. Het Nederlands Dagblad en Trouw pasten hun berichten aan, maar de onjuiste koppen zijn op het moment van schrijven nog te vinden bij onder meer het Dagblad van het Noorden (gearchiveerd) en Skipr, de nieuwssite voor de zorgsector (gearchiveerd).
De meer fundamentele fout, dat de op het oog alarmerende cijfers over verslaving berusten op antwoorden van acht niet-representatieve jongeren, is nauwelijks gecorrigeerd. Alleen de NOS publiceerde een uitgebreider bericht, met de kanttekening: in het onderzoek ‘zegt bijna 40 procent van de 12- tot en met 16-jarigen die vapen dat ze eraan verslaafd zijn. De onderzoekers benadrukken erbij dat de resultaten niet representatief zijn voor de algemene bevolking.’
Reactie ANP
‘De fout begon bij ons’, reageert ANP-hoofdredacteur Freek Staps als Nieuwscheckers informeert naar de overdrijving van ‘bijna 40 procent van de vapende 12-16-jarigen’ naar ‘bijna 40 procent van de 12-16-jarigen’. ‘De fout is zo snel als we konden gecorrigeerd en in alle transparantie doorgegeven aan redacties. Hoe vervelend zo’n fout maken ook is, we maken (onder meer) 225 berichten per dag dus soms gaat het verkeerd… en dan staan we er op dat we deze ruimhartig herstellen.’
De meer fundamentele fout om niet-representatieve resultaten te brengen als nieuws brengt de ANP-redacteur die het nieuwsbericht schreef ‘het schaamrood op de kaken’: ‘Ik heb me hoofdzakelijk gebaseerd op het persbericht van VWS, die in de regel betrouwbaar zijn. Ik heb het onderzoek voornamelijk nageslagen voor de methode en opzet (zodat ik in ons bericht kon aantonen dat de algehele populatie representatief is). Motivaction levert altijd representatief onderzoek, en ik heb geen seconde getwijfeld aan de betrouwbaarheid van de cijfers in het persbericht van VWS. Toch is het te makkelijk om naar het ministerie te wijzen: ik had uiteraard het (relatief korte en bondige) onderzoek grondiger moeten lezen.’
Hoofdredacteur Staps: ‘Dit is voor ons zeker aanleiding om intern nog eens te wijzen op onze eigen uitgangspunten voor berichtgeving over onderzoeken of enquêtes. Omdat we berichten als ANP niet kunnen ‘ontpubliceren’, maar wel kunnen voorzien van waarschuwingen, zullen we een boodschap (met een felgele achtergrond) aan het bericht hangen zodat elke afnemer (=redacteur) die het leest, direct te zien krijgt wat er incorrect is aan het bericht en hoe zij/hij het wel moet lezen. Zo voorkomen we verdere verspreiding van de feitelijke onjuistheden.’
Reactie Hagens PR, Motivaction en Ministerie van VWS
De publiciteit voor de anti-vapecampagne van VWS en het onderzoek van Motivaction is verzorgd door bureau Hagens PR. Nieuwscheckers vroeg alle drie de instanties naar de opvallende verschillen tussen het persbericht en het onderzoek. Hagens PR stuurde een gezamenlijke verklaring namens het PR-bureau en Motivaction. Tien minuten later ontvingen we een vrijwel gelijkluidende mail van het ministerie.
Die komt erop neer dat Hagens PR, Motivaction en het ministerie het helemaal eens zijn en dat mediatitels helaas de resultaten onjuist hebben geïnterpreteerd. Uit de mail van Hagens PR:
HAGENS en Motivaction hebben voor de ontwikkeling van de campagnemiddelen het gebruik van de onderzoeksresultaten zorgvuldig afgestemd, zoals gebruikelijk en van belang bij dergelijke projecten. In de analyserende gesprekken tussen Motivaction en HAGENS is de subvraag [over verslaving, red.] expliciet besproken. Daarbij lag de focus op het correct formuleren van het onderzoeksresultaat, omdat dit resultaat een specifieke groep binnen de steekproef betreft. Daarom is voor het persbericht gekozen voor de formulering ‘vapende 12- tot 16-jarigen in dit onderzoek’.
Motivaction heeft aangegeven dat het percentage feitelijk gezien klopt, maar dat absolute aantallen de voorkeur hebben gezien het om een klein aantal respondenten binnen de totale onderzoekspopulatie gaat. Het vermelden van het percentage in het persbericht sluit aan bij de wijze waarop ook andere resultaten in het persbericht zijn gepresenteerd, namelijk met een percentage. In het volledige rapport zijn naast percentages ook absolute aantallen opgenomen en is deze voor volledige transparantie gelijktijdig openbaar gepubliceerd.
Toen werd gesignaleerd dat enkele mediatitels de resultaten onjuist hebben geïnterpreteerd, is direct contact gezocht met de desbetreffende redacties met het verzoek om feitelijke onjuistheden te corrigeren en aan te sluiten bij de oorspronkelijke formulering zoals opgenomen in het persbericht.
VWS-woordvoerder Ruben van Dorssen vult aan: ‘Vanuit VWS hebben we direct met ANP gebeld om uit te leggen dat 38% van de vapende jongeren in het onderzoek aangeeft verslaafd te zijn. ANP heeft daarop de berichtgeving aangepast. Vervolgens zijn ook andere nieuwsredacties na gebeld op hen op dit punt te wijzen.’ Hij laat de webpagina met het persbericht aanpassen: ‘Natuurlijk is het ontzettend belangrijk om helder te communiceren over onderzoeksresultaten. Daarom zullen we op de website van Rijksoverheid.nl vanmiddag extra uitleg geven bij deze zin met een verwijzing naar het onderzoeksrapport.’
Noch VWS, noch Hagens PR hebben het ANP en andere media er kennelijk op gewezen dat de resultaten niet-representatief waren, dus waardeloos voor een nieuwsbericht over vapeverslaving.
Conclusie
Er zijn geen cijfers waaruit blijkt dat bijna 40 procent van de 12- tot en met 16-jarigen verslaafd is aan vapen, of dat bijna 40 procent van de vapende jongeren in die leeftijdsgroep denkt dat ze verslaafd zijn. De alarmerende koppen met deze cijfers zijn gebaseerd op niet-representatieve onderzoeksresultaten: op de antwoorden van acht van de twintig ondervraagde vapende jongeren die in een onderzoek van Motivaction ja zeiden op de vraag of ze dachten dat ze verslaafd waren.
Dat het ongefundeerde en overdreven getal van ‘bijna veertig procent van 12-16-jarigen verslaafd aan vapen’ toch het nieuws haalde, komt door een fout in het persbericht van VWS, een vergissing van een ANP-redacteur en, vooral, doordat journalisten het onderzoek niet lazen.
