Als het complot over jou gaat: twee boeken over duels tussen dubbelgangers

De Canadese journaliste en activiste Naomi Klein (1970) werd in 1999 wereldberoemd met haar bestseller No Logo, waarin ze fulmineert tegen uitbuiting door Nike, Shell en andere grote merken. Ondanks die bekendheid werd ze meer dan eens aangezien voor een andere Naomi: de Amerikaanse feministe Naomi Wolf, die in 1991 wereldberoemd werd met haar bestseller The Beauty Myth. 

Die persoonsverwisselingen waren amusant voor Klein zolang Wolf zich bezighield met de schade die dwingende schoonheidsidealen aanrichten in het leven van vrouwen, maar werden storender naarmate Wolf de ene complottheorie na de andere omarmde. Dat Wolf het niet zo nauw nam met de feiten was al langer bekend. Al in 2002 rekende de Nederlandse psycholoog Casper Schoemaker voor dat je de cijfers over anorexia uit The Beauty Myth gemiddeld door acht moest delen (‘Wolf’s Overdo and Lie Factor’) om in de buurt van de werkelijkheid te komen.

Maar dat is klein bier vergeleken bij Wolfs overtuiging dat de executievideo’s van IS in scène waren gezet en dat het Amerikaanse leger ebola importeerde uit Afrika om het te verspreiden in de VS. Tijdens de coronapandemie radicaliseerde ze verder. Ze werd van Twitter gegooid nadat ze coronavaccins had beschreven als ‘softwareplatforms die uploads kunnen ontvangen’. Gevaccineerden scheiden volgens Wolf gevaarlijke stoffen uit en zouden daarom ter bescherming van de ongevaccineerden gebruik moeten maken van een aparte riolering. Ook politiek nam Wolf een andere afslag dan Klein: Wolf was ooit actief voor Bill Clinton en Al Gore, maar zocht de afgelopen tijd het gezelschap van Tucker Carlson (Fox News) en Trumps propagandachef Steve Bannon. 

Het is verleidelijk om te speculeren over de vraag wat er met Naomi Wolf is gebeurd, maar Naomi Klein – zelfverklaard schrijfster van boeken met Grote Ideeën over Serieuze Onderwerpen – werpt haar net verder uit: wat is er met ons gebeurd de afgelopen decennia? Sociale media gaven ons de mogelijkheid om ons zelf virtueel te vermenigvuldigen en delen van onze identiteit uit te vergroten en te vermarkten. Ook over zichzelf moet Klein vaststellen dat ze, ondanks al haar kritiek op commercie en grote merken in No logo een merk heeft gemaakt van zichzelf. 

Het is niet verwonderlijk, betoogt Klein, dat zo veel mensen elkaar de afgelopen jaren troffen in de wereld van alternatieve feiten. Sociale media schiepen de mogelijkheden, de coronapandemie, die ons isoleerde en dwong om meer online te leven, gaf een extra duwtje. Velen kozen de rode pil, belandden als Alice in Spiegelland in een nieuwe wereld, en raakten ervan overtuigd dat juist de achterblijvers doof en blind waren en zich van alles wijs lieten maken. 

Hun gevoel dat ze worden uitgebuit door schimmige machthebbers en dat hun persoonlijke gegevens worden afgetapt, klopt, aldus Klein, maar ze zoeken de schuldigen in de verkeerde hoek. Het is niet het World Economic Forum, George Soros of de Illuminati, het zijn de bedrijven zoals Meta en Google waaraan we grote delen van de publieke sfeer hebben uitbesteed.

Klein steekt ook de hand in eigen boezem: linkse en mainstream nieuwsmedia keken te makkelijk weg van zaken waar Wolf en haar medestanders terecht aandacht voor vroegen. Daardoor werd kritiek op de farmaceutische industrie, op miljardairs als Bill Gates en op de ‘officiële’ oorsprong van Covid op een markt in Wuhan het domein van complotdenkers. 

Doppelganger biedt filosofische en politieke vergezichten, verknoopt met de persoonlijke geschiedenis van Klein. Ze krijgt bijvoorbeeld als moeder van een autistische zoon ongevraagd medisch advies van kennissen en momfluencers die geloven dat autisme het gevolg is van vaccinaties tegen kinderziekten. 

Persoonlijk is ook haar confrontatie met oplevend antisemitisme – Klein is, net als Wolf, Joods. In de wereld van de alternatieve feiten zijn beschuldigingen aan het adres van Joodse bankiers en oude anti-Joodse complottheorieën over bloeddrinkende elites wijdverbreid. Klein noemt antisemitisme met een klassieke omschrijving ‘het socialisme van dwazen’: in plaats van hun pijlen te richten op kapitalistische structuren, kiezen ze als zondebok rijke Joden – de bekendste doelwitten zijn de Rothschilds en George Soros.

Over die gedemoniseerde geldmagnaten gaat het boek van Mike Rothschild, Jewish Space Lasers. Eh… Joodse ruimtelasers?? In 2018 speculeerde de knotsgekke Republikeinse politica Marjorie Taylor Greene op Facebook over een energiestraal vanuit de ruimte, gefinancierd door de Rothschilds, die een bosbrand had veroorzaakt in Californië. In nieuwsmedia stond die theorie al snel bekend als ‘Jewish Space Lasers’.

Mike Rothschild wordt er – omdat hij over complottheorieën schrijft – vaak van beschuldigd dat hij zelf in het complot zit: ‘Of course a Rothschild would say that.’ Rothschild is minder van de weidse perspectieven dan Klein. Hij is meer een journalist dan een essayist (Just the facts, ma’am) en zet de historische feiten over de Rothschilds naast de volumineuze complotfictie over de familie. Zijn boek is ‘de biografie van een idee’: dat Joden de wereld beheersen en dat de Rothschilds de ‘Koningen van de Joden’ zijn. 

Complottheorieën over de geheime financiële macht van Joden waren al eeuwen oud voordat ze zich hechtten aan de Frankfurtse bankiersfamilie Rothschild. In het begin van de negentiende eeuw openden de zoons van Mayer Amschel Rothschild banken in verschillende Europese landen – het begin van de Rothschild-dynastie. En van de mythe. Nathan Rothschild zou in 1815 een miljoenenwinst hebben gemaakt doordat hij als eerste in Engeland wist dat Napoleon de slag bij Waterloo had verloren. Door op de beurs handelaars wijs te maken dat de Engelsen hadden verloren, liet hij de koersen dalen, kocht goedkoop aandelen op en verkocht ze weer met enorme winst.

Mike Rothschild legt geduldig uit waarom dat verhaal op fantasie berust, wat niet heeft verhinderd dat het ook is gebruikt in nazipropaganda en in een film van de Amerikaanse complotkoning Alex Jones. Ook andere verzonnen verhalen, zoals de beschuldiging dat de Rothschilds de Titanic lieten zinken om zich van zakelijke rivalen te ontdoen, zijn immuun voor feitelijke weerleggingen. 

Jewish Space Lasers biedt een encyclopedisch overzicht van de antisemitische traktaten die de Rothschildmythe telkens nieuw leven inbliezen en van de politici die zich ervan bedienden. Nederland krijgt een vermelding door de populaire complotvideoserie ‘Fall of the Cabal’ van Janet Ossebaard (door Rothschild abusievelijk opgevoerd als Jan Ossebaard). Hij had ook Forum voor Democratie kunnen noemen als prominente aanjager van complottheorieën over de Rothschilds.

In het laatste hoofdstuk vertelt Mike Rothschild hoe zijn voorouders in de negentiende eeuw uit Nordstetten in het Zwarte Woud emigreerden naar de Verenigde Staten. In de jaren tachtig van de twintigste eeuw wilden de Rothschilds uit Nordstetten het echt weten: waren zij verwant met dé Rothschilds? Het antwoord van de familiehistoricus was teleurstellend: nee, ze waren zelfs geen verre geen familie.