Bewering dat Oekraïne mensen met downsyndroom mobiliseert is ongefundeerd

Uit meerdere beelden blijkt dat Oekraïne mensen met het syndroom van Down inzet in de oorlog tegen Rusland.

Ongefundeerd.

Tot nu toe zagen meer dan 11,5 duizend X-gebruikers hoe ‘Duider’, die zichzelf omschrijft als ‘fuckroeper bekend van GeenStijl, FD en NieuwRechts’ reageerde op een bericht van ‘Bloempje’ (wier post goed was voor meer dan 80 duizend views), met de vraag “Kan iemand bevestigen dat dit nep is? Dit kan niet waar zijn.”

In het betreffende filmpje is te zien hoe een jonge man in (wat lijkt op) een legeruniform en met schijnbaar kenmerken van het syndroom van Down door een andere soldaat gevraagd wordt of hij een mortier wil afvuren. Hierop antwoordt hij bevestigend  dat hij er de huizen mee wil aanvallen. Beide mannen rennen vervolgens in de sneeuw naar de plaats waar de mortier opgesteld staat. Aanvankelijk willen ze de man met Down laten vuren, maar ze schelden hem daarna uit en jagen hem weg. Aan het watermerk in de video is te zien dat het oorspronkelijk gaat om een Tiktok-video van @uvoin19, wiens profielfoto een Oekraïense vlag toont met de tekst “Dank aan de strijdkrachten van Oekraïne”.

Het Tiktok-account lijkt volgens factcheckers uit Bosnië en Herzegovina speciaal te zijn gemaakt voor dit soort filmpjes. Bovendien geeft Voxukraine, een onafhankelijk Oekraïens platform dat onder andere factchecks publiceert, aan dat een vergelijkbaar filmpje, dat een loopgraaf laat zien met dezelfde persoon en hetzelfde watermerk, dat sinds 30 december al meer dan 3 miljoen views kreeg, door voornamelijk Russische bronnen zoals dit pro-Russische Telegramkanaal en dit Russische nieuwsbericht, gedeeld werd.

Op 8 april 2024 duikt er op X een nieuw filmpje op met daarin dezelfde ‘verstandelijk gehandicapte’ man die ‘Woka’ (of ‘Voha’ in de vorige video’s) wordt genoemd. Het wordt gepost door Ian Miles Cheong, die in december ook de loopgraafvideo verspreidde. Net als in de vorige video’s wordt ook in deze video de man belachelijk gemaakt en uitgescholden. Het filmpje wordt samen met dezelfde bewering verder verspreid in een artikel op Frontnieuws, die de tekst van de Engelstalige nepnieuwssite Infowars kopieert en vertaalt in het Nederlands.

Complotsite Frontnieuws verspreidde de eerste video (met de man in de loopgraaf), al in december 2023. Oekraïense factchecks analyseerden deze video en noemden enkele verdachte details, maar deze zijn vaag en moeilijk te verifiëren. Zo zouden  er geen zichtbare insignes zijn die aangeven van welke eenheid de betreffende ‘soldaat’ deel uitmaakt, zou hij niet over de minimale uitrusting beschikken en draagt hij, alhoewel het winter is, rubberen laarzen.

Dezelfde factcheck wijst op een andere twijfelachtige video, waarin te zien zou zijn hoe een gewonde soldaat ondanks hulpgeroep achtergelaten wordt door zijn collega’s. Er is volgens het artikel een grote kans dat deze ingesproken is door dezelfde persoon, met hetzelfde specifieke Oekraïense dialect, timbre en intonatie. Net als in de andere video’s is de locatie onduidelijk en is een identificatie als Oekraïense soldaat onmogelijk.

Het is overigens ook niet met zekerheid vast te stellen of de man in de video’s werkelijk het syndroom van Down heeft of dat het, met name in het filmpje waarin het gezicht van de man vervaagd lijkt, om een beeldbewerking gaat. Gezien de spottende toon en de eerdergenoemde verspreiding door Russische bronnen lijken de video’s in scène gezet.

Dat er ook minder geschikte of zelfs helemaal niet geschikte mensen door het Oekraïense leger worden gerekruteerd, zoals op X werd beweerd, is echter niet helemaal uit de lucht gegrepen. Zo meldde Business Insider op 15 december 2023 dat het Oekraïense leger er discutabele methoden op na houdt om aan personeel te komen. Mannen worden letterlijk van straat geplukt en paspoorten worden afgenomen. Alhoewel sommige groepen mensen bij wet vrijgesteld zijn van dienstplicht, is er volgens dit artikel van de New York Times geprobeerd om de 36-jarige verstandelijk gehandicapte Hryhorii Harasym in het leger te krijgen. Dit werd toen echter verhinderd door een advocaat.

Een artikel van de Belgische krant Het Laatste Nieuws van 6 februari 2024 legt uit dat er veel kritiek was op de Oekraïense mobilisatie wet, waarvan de eerste versie in december door president Zelensky werd aangekondigd. In een nieuwe versie daarvan kunnen mensen met een beperking niet meer opgeroepen worden. De Oekraïense krant Kyiv Independent schrijft dat in de vorige versie van de mobilisatiewet onder andere ‘mild mental disorders’ (volgens het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu gaat het syndroom van Down altijd gepaard met een lichte of ernstige verstandelijke beperking, red.) toelaatbaar waren, maar dat dat in de nieuwe versie niet meer het geval is. Deze factcheck van Seecheck (een netwerk van organisaties uit Zuid-Oost Europa dat onder andere mis- en desinformatie bestrijdt) verwijst daarvoor naar de verordeningen van het Oekraïense ministerie van defensie van 18 augustus 2023. Advocaten stelden hier dat door de oorlogssituatie de wet over dienstplicht subjectief werd geïnterpreteerd of misbruikt.

De Russen zouden zich zelf overigens aan soortgelijke praktijken schuldig hebben gemaakt als waar zij de Oekraïners van beschuldigen. Twee Oekraïense mannen met lichamelijke handicaps beweerden in de Britse krant The Mirror namelijk geronseld te zijn door het Russische leger. Ook Newsweek meldt dat het Russische leger gehandicapte soldaten mobiliseert. De Kyiv Post stelt zelfs dat ernstig gewonde Russische soldaten gewoon weer terug naar het front werden gestuurd.

Het klopt dat er minstens één verstandelijk gehandicapte Oekraïense man gerekruteerd werd, maar dit is mogelijk te wijten aan een veranderende mobilisatiewet tijdens een nijpend tekort aan militairen. Het is geen teken dat Oekraïene structureel verstandelijk gehandicapten rekruteert. Een ander scenario is dat zo’n pijnlijke uitwas van een oorlogssituatie Russen heeft geïnspireerd om video’s met soldaten met Down in scène te zetten en als anti-Oekraïense propaganda te verspreiden. De Oekraïense factchecks zijn moeilijk te checken en mogelijk gekleurd. Echter, omdat de regels zijn aangescherpt voor mensen met handicaps is het niet aannemelijk dat mensen met het syndroom van Down systematisch ‘gemobiliseerd’ worden, zoals werd beweerd.

Wel geeft dit schrijnende geval aan dat een oorlogssituatie een groot risico vormt voor kwetsbare individuen. De Verenigde Naties benadrukken het onzekere lot van mensen met handicaps in de oorlog. Ook Down Syndrome International roept de strijdende partijen op tot het respecteren van de mensenrechten van mensen met het Downsyndroom in instellingen, die dreigen achtergelaten of vergeten te worden.