Bij een uitzending van de Amerikaanse talkshow Dr. Phil op 28 april kon het publiek vragen stellen aan Robert F. Kennedy Jr., de Amerikaanse minister voor Volksgezondheid en Sociale Zaken. Tegen het eind van het vragenuur werd Kennedy gevraagd hoe hij het sproeien van chemicaliën zoals broom en aluminium door vliegtuigen zou stoppen. Volgens Kennedy is het Amerikaanse Ministerie van Defensie daar verantwoordelijk voor en hij belooft er alles aan te doen om het stop te zetten.
Het is niet de eerste keer dat Kennedy dit belooft: hij deed het ook voordat hij minister werd. Het is een verwijzing naar de complottheorie van de chemtrails, waar het idee is dat vliegtuigen gevaarlijke stoffen door de lucht verspreiden. Die zouden dan te zien zijn als lange, streepvormige wolken. Op sociale media wordt ook vaak verwezen naar de theorie, zoals hier, hier, hier en hier. Waar komt het achterliggende idee vandaan?
Oorsprong op het internet van de jaren negentig
Dat vliegtuigen soms strepen in de lucht achterlaten, is niet te betwisten. Ze heten condensstrepen en worden in het Engels ‘contrails’ genoemd (kort voor condensation trails). Het idee dat die strepen gevaarlijke stoffen bevatten, stamt volgens boeken over complottheorieën uit de jaren negentig van de vorige eeuw. De opkomst van het internet en groeiend wantrouwen jegens de Amerikaanse overheid zouden het idee in eerste instantie hebben aangewakkerd. Op de eerste online discussiefora werd de chemtrailtheorie snel verspreid.
Een voorbeeld van zo’n website is netowne.com, die zichzelf beschrijft als een ‘newer age community’ waarop pagina’s te vinden zijn over allerlei onderwerpen, van alternatieve geneeskunde tot astrologie. Ook is er een pagina te vinden over contrails, zo genoemd omdat de term chemtrails in 1999 nog niet aangeslagen was. De term werd later gebruikt om een onderscheid te maken met ‘gewone’ contrails, die niet gevaarlijk zouden zijn.
Op netowne.com vinden we artikelen van William Thomas, een van de eerste verspreiders van de theorie. Wat verder vooral opvalt is dat men niet zeker was wat de contrails waren of wat het doel erachter was. Zo werden er foto’s naar de site gestuurd voor analyse en werden brieven die om een verklaring vroegen verzonden naar de Amerikaanse Environmental Protection Agency. De condenssporen zouden bestaan uit pesticiden en werden in verband gebracht met een griepepidemie en andere ziektegolven, vergelijkbaar met het sproeien van chemicaliën zoals dat ook op akkers soms door vliegtuigen gedaan wordt. Ook zouden er gridpatronen, X’en en Romeinse cijfers getekend worden door vliegtuigen met vreemde kleuren en zonder logo’s.
Verder verwijst Netowne naar een rapport van de Amerikaanse luchtmacht uit 1996 met de titel ‘Weather as a Force Multiplier: Owning the Weather in 2025’ [pdf]. Ook heeft Fred Teunissen, een van de complotdenkers die aan het woord komt in het boek The Truth is Out There, het erover. Volgens hem zou ‘de hele routekaart van het wereldwijde chemtrail-programma’ met 2025 als einddatum er in terug te vinden zijn.
Het rapport is een zeer brede theoretische schets van hoe beheersing en beïnvloeding van het weer ingezet zou kunnen worden voor militaire doeleinden en hoe deze technologie er in de toekomst uit zou kunnen zien. Het is expliciet geen gedetailleerde routekaart:
“The purpose of this paper is to outline a strategy for the use of a future weather-modification system to achieve military objectives rather than to provide a detailed technical road map.”
Weather as a Force Multiplier: Owning the Weather in 2025
Anno 2025 lijken sommige van de voorspellingen uit het rapport uitgekomen te zijn. Zo wordt gesproken van een ‘Global Weather Network’ dat biljoenen datapunten zou kunnen verwerken om het weer bijna live te kunnen voorspellen. Sites zoals buienradar.nl doen dit al in intervallen van vijf minuten. Aan de andere kant suggereert de inleiding van het rapport dat onweersbuien boven vijandige doelwitten expres verergerd of zelfs veroorzaakt zouden kunnen worden. Dat is nu nog steeds net zulke sciencefiction als het in 1996 was.
Ook besteedt het rapport opvallend weinig aandacht aan het verspreiden van chemicaliën in de lucht. Op pagina 14 wordt gesproken van het verspreiden van koolstofdeeltjes boven grote meren die het verdampen van water moet stimuleren om (meer) regen te maken. En op pagina 16 staat een korte beschrijving van het verspreiden van stoffen die het groeien van ijskristallen bevorderen om kunstmatige mist te genereren.
Mensen die naar de lucht keken vroegen zich dus af wat condenssporen waren en waarom ze gemaakt werden. Soms werden er patronen in de strepen gezien en werden ze in verband gebracht met het sproeien van chemicaliën zoals dat ook op akkers soms door vliegtuigen gebeurt. Deze mensen vonden elkaar op het vroege internet en gingen elkaars luchtfoto’s analyseren. Ook werden verschillende verklaringen bedacht voor de strepen: van een programma om de bevolking uit te dunnen door mensen ziek te maken tot het tegengaan van klimaatverandering. Het luchtmachtrapport uit 1996 werd dan weer gezien als bevestiging van het bestaan van een dergelijk programma, ondanks het feit dat er maar weinig in staat over vliegtuigen.
Chemtrails worden populair
Naast de eerder genoemde William Thomas gaf de voormalige wetenschapper Clifford Carnicom de chemtrailtheorie een zweem van geloofwaardigheid. De theorie werd verspreid via traditionele media zoals de Environmental News Service, boeken van Thomas en de radiotalkshow Coast to Coast AM, die zich sinds 1988 richt op het paranormale en complottheorieën. De grootste verspreiding volgde een aantal jaar later via vroege sociale media zoals YouTube, Facebook en Twitter.
De chemtrail-theorie is erg flexibel: hij is makkelijk te veranderen en aan te passen aan pogingen om hem te ontkrachten. En deze flexibiliteit geeft voer voor discussie onder de mensen die in chemtrails geloven, zodat ze er nooit echt over uitgepraat raken.
Hierdoor ontstonden er veel variaties van de theorie die ook elementen van andere complotten overnamen. Het staat nooit precies vast wat chemtrails verspreiden: virussen, gedroogd bloed, nanomachines of zware metalen als barium. En wat is het doel? Mensen ziek maken om bevolkingsgroei tegen te gaan, controle krijgen over het weer, communicatie met aliens of hersenspoeling? En wie zit er achter? De (Amerikaanse) regering, oliebedrijven of landbouwbedrijven?
Sinds de jaren negentig en nul zijn chemtrailtheorieën zeer populair geworden. Volgens onderzoek uit 2011 [pdf] bleek dat 2,6 procent van ongeveer 3100 respondenten uit de Verenigde Staten, Canada en het Verenigd Koninkrijk volledig in chemtrails geloofden. Vijf jaar later liet ander onderzoek zien dat rond de 10 procent van Amerikanen gelooft in chemtrails. Ook het aandeel mensen dat zegt tot op zekere hoogte in chemtrails te geloven is in deze onderzoeken gestegen: van 14 procent in 2011 tot 20 tot 30 procent in 2016. Ook valt op dat het complot ongeveer evenveel door mensen uit het hele politieke spectrum geloofd wordt.
Gezien deze populariteit is het niet verwonderlijk dat ook Robert F. Kennedy Jr. erin gelooft. Ook in Europa zijn er in de politiek door de jaren heen vragen gesteld over chemtrails . Zo stelde Erik Meijer, toen lid van het Europees Parlement voor de SP, in 2007 vragen over chemtrails. En in 2016 was er op de site van de Partij voor de Dieren een stuk te vinden over chemtrails, dat later aangepast werd met de informatie dat chemtrails niet wetenschappelijk bewezen zijn.
Verdampt water in de hoge, koude lucht
Ondanks deze populariteit komen de complotdenkers er onderling niet uit waar de strepen uit bestaan. Volgens de BBC heeft men zich lang afgevraagd wat de condenssporen precies zijn. Ze werden al opgemerkt in 1919, zestien jaar na de uitvinding van het vliegtuig. Er werd gespeculeerd dat ze ontstonden door vibraties van de vliegtuigmotoren of door elektrische impulsen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten de strepen het voor de vijand makkelijk om vliegtuigen te volgen en dus werden ze als probleem gezien. De daadwerkelijke oorsprong van de strepen werd ontdekt in de vroege jaren veertig.
Dus wat zijn het precies? Bij het KNMI is een korte uitleg te vinden over het ontstaan van de strepen. Bij het verbranden van kerosine, de brandstof van vliegtuigen, komen uitlaatgassen vrij die zorgen voor een toename van waterdamp op de vliegroute. Hoog in de lucht bevriest die waterdamp door de kou en de ijskristallen die daarbij vormen, zijn de condensstrepen die we in de lucht zien.
NoodweerBenelux geeft een uitgebreidere uitleg. Condenssporen ontstaan specifiek omdat warme lucht die een vliegtuig uitstoot mixt met de koude omgevingslucht. Het mixen wordt veroorzaakt doordat de uitlaatgassen met grote kracht worden uitgestoten bij het vliegen. Deeltjes zoals zwavel, die aanwezig zijn in de uitstoot, kunnen het condenseren van waterdamp versnellen. Ook kan het ontstaan van vortexen bij de vleugels van vliegtuigen water doen condenseren door een afname van druk en temperatuur rond die vortexen. De strepen zijn te vergelijken met de wolkjes waterdamp die je uitademt op koude dagen.
Maar zoals eerder aangegeven maken aanhangers van de chemtrailtheorie soms onderscheid tussen chemtrails en ‘gewone’ contrails: chemtrails zouden dikker zijn en veel langer blijven hangen. Fred Teunissen geeft in The Truth is Out There nog wat voorbeelden: strepen die onderbrekingen vertonen en brede strepen die midden in de lucht ophouden. Volgens hem zouden die alleen te verklaren zijn door een stof met een andere chemische samenstelling dan ‘normale’ condensstrepen.
Strepen met onderbrekingen ontstaan door verschillen in luchtvochtigheid, vertelt Herman Russchenberg, hoofd van het departement Geowetenschappen en Remote Sensing aan de TU Delft, in antwoord op vragen van Nieuwscheckers: “Gaat een vliegtuig afwisselend door droge en vochtige lucht, dan zien we een streepjespatroon. In de atmosfeer komen afwisselingen van droge en vochtige lucht vaak voor zoals je ook kan zien in de wolkenpatronen; het is niet altijd een egaal gesloten wolkendek.”
Klimaat- en weermodificatie
Soms strooien mensen die een chemtrailtheorie promoten termen rond als “geo-engineering” en “cloud-seeding”. Zo is complotwebsite geoengineeringwatch.org vernoemd naar deze term. Ook raadt de website aan om de term ‘geo-engineering’ boven ‘chemtrails’ te gebruiken als websitegebruikers nieuwe mensen kennis laten maken met de theorie. Dan komen ze later geen factchecks tegen als ze zelf er naar gaan zoeken op het internet. Maar wat betekenen de termen?
Geo-engineering wordt in het Nederlands ook wel klimaatmodificatie genoemd en is een verzamelnaam voor verschillende technieken waarbij grootschalig wordt ingegrepen bij het klimaatsysteem, zo valt te lezen bij het KNMI. Ruwweg zijn er twee manieren van klimaatmodificatie: Stratospheric Aerosol Injection (SRM) en Marine Cloud Brightening (MCB). Het doel is bij beide om de aarde af te laten koelen en klimaatverandering tegen te gaan.
Bij SRM worden kleine deeltjes in hoge luchtlagen ingebracht die zonlicht reflecteren en zo die luchtlagen afkoelen. Dit is een effect dat ook tot stand komt door as die vrijkomt bij grote vulkaanuitbarstingen. Bij MCB worden wolken boven zee witter gemaakt door zeewater te vernevelen zodat de wolken meer zonlicht reflecteren. Dit komt overeen met het effect van uitlaatgassen van schepen. Beide technieken hebben nadelige gevolgen zoals de afbraak van de ozonlaag en het verminderen van neerslag. Ook hebben ze beide maar een korte werkingsduur, dus worden ze niet op grote schaal toegepast.
Tot slot is er weermodificatie door cloud seeding. Weermanipulatie werkt op een veel kleinere schaal dan geo-engineering: bij cloud-seeding is het doel om meer regen dan normaal uit een wolk te krijgen. Wolken bestaan uit waterdruppels of ijskristallen die zich om een kern van stof of zout vormen. Door meer van dat soort kernen aan een wolk toe te voegen, produceren ze meer regen. In de praktijk wordt bijvoorbeeld de stof zilverjodide aan wolken toegevoegd met vliegtuigen.
Dit kan alleen niet in alle gevallen toegepast worden, zoals staat uitgelegd op de website van de West-Australische Water Corporation. Het kan bijvoorbeeld alleen toegepast worden op bestaande wolken en dan alleen op wolken die een temperatuur hebben van tussen de -10 en -20 graden. Ook moet er niet te veel wind staan. Desondanks wordt cloud seeding hier en daar wel toegepast, zoals in het droge Dubai of in China om het krimpen van de Yangtze tegen te gaan.
Dat deze technieken en programma’s ook worden genoemd in complotten rond chemtrails is dus niet verwonderlijk. Bij geo-engineering en cloud-seeding worden inderdaad chemicaliën in de lucht gebracht door vliegtuigen om het weer te beïnvloeden. Maar dit gebeurt op kleine schaal en heeft niets te maken met de condensstrepen die je op een heldere dag in de lucht ziet.
