De prehistorie van het broodje aap

Kranten drukken regelmatig verhalen af die bij nader onderzoek afkomstig zijn van een vriend van een vriend en een baard hebben van eeuwen. In Nederland kennen we ze als broodjes aap, naar het gelijknamige boekvan Ethel Portnoy uit 1978, in het Engels staan ze bekend als urban legends. Verhalenonderzoekers kregen er pas goed oog voor in de jaren zestig van de twintigste eeuw.

Stonden er ook voor die tijd al urban legends in de krant? Zeker: mensen hebben elke nieuwe vorm van communicatie, van boekdrukkunst tot film, email en sociale media aangegrepen om die verhalen te verspreiden – dus ook kranten. Alleen waren voorbeelden lastig te traceren. Als ze al waren ingebonden en gearchiveerd, dan waren die miljoenen pagina’s nauwelijks te doorzoeken. Totdat er een supermagneet werd uitgevonden waarmee je de ene na de andere speld uit die hooiberg kunt halen: de massale digitalisering van kranten en ander vergankelijk drukwerk maakt een nieuw soort verhalenonderzoek mogelijk.

De Britse folklorist Simon Young concentreerde zich op Britse kranten uit de Victoriaanse tijd. Toen koningin Victoria de troon besteeg in 1837, kon ongeveer de helft van de volwassenen lezen en schrijven; bij haar overlijden in 1901 was ongeletterdheid grotendeels uitgebannen. Bovendien kwam er steeds meer betaalbare, populaire lectuur op de markt, waaronder kranten.

Die kranten brachten, meer dan hun hedendaagse opvolgers, ook volop fictie, in de vorm van feuilletons, korte verhalen en moppen. Fictie en nieuwsfeiten stonden in gescheiden rubrieken, maar in de praktijk was de grens vaag. Journalisten maakten het niet zo bont als schrijvers van pamfletten die de hartverscheurende laatste woorden van terechtgestelde misdadigers al te koop aanboden voordat de executie had plaatsgevonden, maar lieten toch regelmatig urban legends afdrukken. Hoe kan dat, als ze naar eigen zeggen zo veel respect hadden voor de waarheid?

Young beschrijft vier routes waarlangs urban legends de nieuwskolommen bereikten. Ze zijn alle vier nog altijd in gebruik. Om te beginnen namen redacties berichten over uit andere kranten: knippen en plakken leverde goedkope kopij op en als het bericht verzonnen bleek kon je de verantwoordelijkheid afschuiven. Andere urban legends haalden het nieuws via verslaggeving over verhalen die de ronde deden: journalisten meldden dat in het dorp X het verhaal ging dat iemand per abuis levend begraven was, of dat in het graafschap Y een bruid bij een spelletje verstoppertje in een dekenkist was gekropen en pas jaren later als skelet werd teruggevonden.

In de derde plaats waren er individuen die, bij vergissing of met opzet, zeiden dat ze zelf een uitzonderlijke ervaring hadden gehad. Ze waren bijvoorbeeld gedrogeerd en beroofd tijden een treinreis, een verhaal dat nog steeds rondspookt. Ten slotte waren er correspondenten en freelancers die compleet verzonnen verhalen aanleverden.

Urban legends gaan vaak over taboe-onderwerpen en over gebeurtenissen die zich afspelen op de grens van het geloofwaardige en het ongelofelijke. De krantenberichten in The Nail in the Skull weerspiegelen de Victoriaanse tijd. Seks komt alleen impliciet voor, zoals in het bericht over de man die thuiskomt, in bed wil stappen maar op verzoek van zijn vrouw nog even de deur uitgaat voor een boodschap. Op straat ontdekt hij dat hij in het donker de broek van een andere man heeft aangetrokken. Een ander verhaal combineert seksueel gevaar en erotische mogelijkheden met een sociale en technische nieuwigheid: reizen met de trein. In een verhaal dat ook in allerlei varianten in Nederlandse kranten verscheen, maakt een stel gebruik van het moment dat de trein een tunnel in rijdt om elkaar in het donker te kussen. (Als je wilt zien hoe dat eruitzag, bekijk dan deze Britse ultrakorte stomme film uit 1899.)

Moord is een favoriet onderwerp (dit is de tijd van Jack the Ripper), net als diefstal. Het titelverhaal – The Nail in the Skull – gaat over een oplettende voorbijganger die op een begraafplaats in een schedel een spijker ontdekt. Na enig speurwerk kan de echtgenote van de overledene, die snel na zijn dood is hertrouwd, worden veroordeeld. In een ander verhaal  vindt een oude dame een vreemde man onder haar bed. Ze laat niets merken, maar begint hardop te bidden. Dit ontroert de inbreker zo sterk, dat hij tevoorschijn komt, ook zijn handen vouwt en belooft zijn leven te beteren.

Met The Nail in the Skull laat Simon Young zien dat journalisten ook in de negentiende eeuw moeite hadden met het verschil tussen nieuwsberichten en volksverhalen en tussen feit en fake. Verder blaast zijn boek dankzij de massadigitalisering van historische kranten het stof af van een verzameling verrassend sappige verhalen.