Op 8 augustus publiceert Trouw in het katern De Verdieping een indrukwekkend interview met Sanne Jansen (naam gefingeerd), die in haar jeugd ernstig mishandeld is door haar verstandelijk gehandicapte ouders. Op internet niet te zien, maar in de papieren krant paginagroot: een foto van een meisje onder de blauwe plekken. Ze zit in een badkuip. In de foto staat de kop: ‘Kind van verstandelijk gehandicapte ouders’. De lezer kan bijna niet anders dan concluderen dat dit een foto is van een mishandeld kind. Maar de foto is in scène gezet. En dat vermeldt Trouw niet.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
De foto van het meisje met de blauwe plekken is een montagefoto, aldus een tip die Nieuwscheckers vorige week kreeg. Stijn Rademaker, de fotograaf, bevestigt het: ‘Het is een foto die ik lange tijd geleden heb gemaakt van mijn dochter. Zij komt nog wel eens thuis met blauwe plekken, opgelopen bij het buitenspelen. Ik heb deze foto bewerkt door er nog wat blauwe plekken bij te fotoshoppen. Hij is dus niet specifiek voor het artikel gemaakt. Trouw zal hem gebruikt hebben omdat het vrijwel onmogelijk is om aan beeldmateriaal te komen van mishandelde kinderen.’
Trouw heeft de foto rechtstreeks gedownload uit het online archief van bureau Hollandse Hoogte, het agentschap van Rademaker. Medewerker Fleur Pastoors legt uit: ‘Grote klanten zoals Trouw kunnen direct beelden bij ons downloaden, er is dus geen contact tussen medium en fotograaf. De kranten zijn vervolgens zelf verantwoordelijk voor zowel de content als het bijschrift.’
‘Ik heb er zelfs uitroeptekens achter gezet’
Op deze archieffoto dus geen kind van gehandicapte ouders, maar de dochter van de fotograaf. Rademaker: ‘Dit is geen echte foto en dit staat er ook heel duidelijk bij vermeld in de caps als je hem downloadt. Ik heb er zelfs uitroeptekens achter gezet (‘DEZE FOTO IS IN SCENE GEZET!!!’). Dat Trouw dit niet heeft vermeld, is absoluut niet goed. Een goede redactie moet altijd eerlijk zijn over de gebruikte beelden. Op het origineel is wel een klein stukje van het gezicht van mijn dochter te zien, op de foto in de krant niet. Wellicht dat Trouw vond dat de foto daardoor anoniem genoeg is om er niet bij te vermelden dat het een montagefoto betreft.’
Het was tegenover de lezer netter geweest om te vermelden dat de foto in scène is gezet, vindt ook Louis Zaal, directeur van Hollandse Hoogte. ‘De media zijn zelf verantwoordelijk voor het gedownloade beeldmateriaal, maar we houden de publicaties wel in de gaten. Wat die echt niet kan, maar wel voorkomt, zijn gevallen waarin de foto buiten de context is geplaatst terwijl er herkenbare personen op zijn afgebeeld. Een voorbeeld hiervan is een foto van dansende mensen in een disco, waarbij vervolgens het onderschrift “toename drugsgebruik in discotheken” wordt geplaatst. Omdat de foto van Stijn Rademaker nadrukkelijk gemaakt is om anoniem gebruikt te worden, vind ik dit geval niet heel erg.’
Op het randje
Dit geval bevindt zich dus op het randje van wat wel en niet kan. Het is daarmee representatief voor de actuele discussie over digitale manipulatie. In welke mate mag een journalist een foto in scène zetten? In welke mate mag een krant zo’n foto als werkelijkheid presenteren? Op fora als dejournalist.nl (sinds kort opgegaan in VillaMedia) wordt er veel over gediscussieerd. Deze discussie gaat met name over de categorie nieuwsfoto’s, terwijl de foto waar het in dit artikel om gaat meer een illustratie is.
‘Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn’
Maar nieuwsfoto of illustratie: dat het altijd moet worden vermeld indien het om een montagefoto gaat, daar lijkt geen discussie over te bestaan. Ellie Speet, secretaris van de sectie Fotojournalisten van de NVJ, vindt het aanvaardbaar dat er in dit geval een montagefoto is gebruikt: ‘Soms is een bepaald beeld niet voorradig en dan kan je inderdaad een geënsceneerd beeld plaatsen. Dit moet je er echter wel altijd bijzetten: de lezer moet een foto goed kunnen plaatsen. De lezer wil en mag niet bedot worden.’
Ook Rob Hoen, chef van de fotoredactie van Trouw, is hier resoluut over. ‘Er is hier een fout gemaakt. Normaal gesproken zetten wij het er altijd bij. Kijk, fotografen maken sowieso een reconstructie van de werkelijkheid. Het kader, de kleur en het perspectief zijn allemaal elementen die het beeld dat de lezer krijgt beïnvloeden. Door blauwe plekken op een foto te shoppen, manipuleer je dit beeld van de werkelijkheid nog veel meer. Daarom was het netter geweest als het erbij was vermeld. Anders vraagt de lezer zich af “Hoe komen ze aan die foto?” Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn.’
‘Iedereen zat fout’
Voor sommigen gaat de discussie nog verder. Zo is bijvoorbeeld Eduard de Kam, docent aan het Nederlands Instituut Digitale Fotografie, een fel tegenstander van beeldmanipulatie in welke vorm dan ook. ‘Ik vind eigenlijk dat in deze zaak iedereen fout heeft gehandeld. De fotograaf door iets te maken dat niet echt is. Het bureau door dit materiaal als foto op te nemen in het archief. En de krant door niet op te letten wat er bij de foto stond of die informatie niet aan de lezers door te geven, ook al is dat nauwelijks zinvol volgens mij. De mensen die de krant lezen zien de “foto” en wat je er ook bijschrijft, de indruk van echtheid die een foto nu eenmaal wekt blijft bestaan.’
