Het stond afgelopen dinsdag 21 september op de websites van bijna alle Nederlandse kranten. Wetenschappers zouden aangetoond hebben dat Mozes de Rode Zee niet heeft gescheiden, terwijl dat toch echt in Exodus 14 van de Bijbel staat beschreven. Over gemakzuchtig kopiëren en het nut van historisch windonderzoek.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Het gaat om het bericht ‘Mozes scheidde Rode Zee misschien niet’ dat gebaseerd is op een publicatie in PLoS ONE, een ‘open-source’ site voor peer-reviewed wetenschappelijke artikelen. Het artikel stelt dat het fysisch mogelijk is dat er een landbrug ontstaat bij de Rode Zee waarover een mens, bijvoorbeeld Mozes, zou kunnen lopen.
De landbrug ontstaat als een harde wind vanuit de juiste richting gedurende lange tijd blijft waaien. De topografie van de omgeving waar de landbrug zou ontstaan moet ook nog aan zeer specifieke voorwaarden voldoen, zo zou blijken uit een computersimulatie van het effect van wind op water.
Theïstische evolutie
De bedenker van het onderzoek is Carl Drews, een softwareontwikkelaar die recentelijk een mastersdiploma in de oceanografie heeft gehaald aan de University of Colorado at Boulder (UCB). De link tussen wetenschap en religie heeft al langer zijn interesse, zo blijkt op zijn website theistic-evolution.com. Daar probeert hij de evolutietheorie in harmonie te brengen met zijn Christelijk geloof.
Dit doet vermoeden de kop van het artikel (‘Mozes scheidde Rode Zee misschien niet’) niet de mening van de onderzoeker verwoordt. Navraag bij Drews leert dat dit inderdaad zo is. “Zelf zou ik hebben gekozen voor de kop ‘Wind scheidde wellicht de Rode Zee'”, laat hij per mail weten. “In het nieuwsbericht is een andere pakkende beschrijving van het onderzoek gebruikt. Het is de verantwoordelijk van de lezer om voor zichzelf te besluiten wat Mozes heeft gedaan.” Ondanks de kop ziet Drews geen reden om te klagen. “De invalshoek van de journalist van Reuters vind ik grappig. Ik ben tevreden met de berichtgeving over mijn onderzoek”.
‘Nutteloos’
Niet iedereen is tevreden met het onderzoek van Drews. Bioloog PZ Myers van de University of Minnesota, Morris noemt het onderzoek op zijn blog “nutteloos”. “Het is een simpel geval van post-hoc rationalisatie van een ongefundeerde gebeurtenis in een mythe.”
Myers is verbouwereerd over het feit dat het onderzoek gepubliceerd is. “Als een artikel zoals dit op mijn bureau zou landen voor een review, zou ik de redacteur van het blad opbellen om te vragen of dit een grap is.” Hij vreest voor de richting die PLoS opgaat met deze publicatie.
Relifanaten
Het door het ANP van Reuters overgenomen bericht is terug te vinden op vele Nederlandse krantensites, onder meer die van de Volkskrant, Trouw, AD, Het Parool en DePers. Van de landelijke kranten hebben alleen De Telegraaf en NRC Handelsblad het bericht niet gepubliceerd.
De diversiteit in de berichtgeving is minimaal. De sites gebruiken allemaal dezelfde korte of lange versie van het bericht van het ANP. Soms wordt alleen het ANP genoemd als bron, soms ook Reuters, soms geen enkele bron. DePers heeft de moeite genomen een andere titel te bedenken (‘Twijfels over Mozes’). PowNed gaat het verst met twee cosmetische wijzigingen aan het artikel. Ze schrijven over ‘relifanaten’ en het woord ‘misschien’ is in de kop weggelaten, om het iets ongenuanceerder te maken. Verder is het stuk letterlijk overgenomen.
Het Nederlandse bericht van het ANP is zonder inhoudelijke toevoegingen of wijzigingen vertaald uit het Engels. Slechts een van de twee auteurs van de publicatie komt aan het woord, van verdere verdieping is geen sprake. Dit terwijl het stuk toch meteen belangrijke journalistieke vragen oproept. Wie zijn de auteurs en wat is hun achtergrond? Wat is de waarde van het onderzoek, wetenschappelijk en theologisch?
Metaforen
Bernard Schelhaas geeft antwoord op die laatste vraag. Het bericht heeft het geloof van deze oud-dominee uit Leiden niet veranderd. “Het verhaal over Mozes die de zee scheidde is een illustratie van het idee dat als je gelooft in een weg naar de toekomst, dat die er ook is”, legt hij uit. “Voor hen die oorlog voeren en onderdrukken – de Egyptenaren in dit geval – is geen toekomst.”
Het komt volgens Schelhaas wel vaker voor dat mensen de Bijbel letterlijk nemen en de feiten proberen te controleren. “Zo zijn sommigen op zoek gegaan naar delen van de Ark van Noach.” Deze mensen begrijpen volgens de oud-dominee niet goed de bedoeling van de Bijbel. “Het gaat niet om de vraag of die verhalen echt zijn gebeurd of niet. Het zijn metaforen voor vertrouwen tegenover wantrouwen, geloven versus niet geloven.”
Geen prioriteit
Het artikel over Mozes verscheen ook ongewijzigd op de website van de Volkskrant. Hoe komt dit? Volgens Martijn van Calmthout, chef van de wetenschapredactie van de krant, levert zijn redactie niet de inhoud van de website: “Ik kijk de stukken snel even door en als het niet teveel rotzooi is, mag het van mij gepubliceerd worden.” Het kan dus gebeuren dat een artikel waar Van Calmthout niet tevreden mee is wel op de website komt. “Ik laat het dan door in het besef dat het niet helemaal lekker zit.”
Met een redactie van vier man moet Van Calmthout keuzes maken. De website heeft daarbij geen hoge prioriteit: “Eerst komt wetenschapsnieuws van algemeen belang voor de nieuwskrant aan de beurt, dan het wetenschapskatern en dan pas de website.” Deze volgorde heeft ook te maken bezoekcijfers; de sectie wetenschap op de website wordt niet enorm goed bekeken.
Met het bericht over Mozes was Van Calmthout niet gelukkig, onder meer omdat er geen wederhoor had plaatsgevonden. “Er had bijvoorbeeld iemand uit theologische hoek gevraagd kunnen worden naar de relevantie van het onderzoek.” Toch liet hij het door. De papieren krant heeft het bericht nooit gehaald, maar voor het web was het kennelijk goed genoeg.