Groot nieuws: ‘Graf Cleopatra mogelijk gevonden.’ Op 15 april meldde het ANP dat de week erop misschien een spectaculaire archeologische ontdekking te verwachten viel. Eindelijk, na jaren studie, onderzoek en graven zou het zo ver zijn: Cleopatra zou haar rijkdom en glorie aan de wereld tonen. Verscheidene kranten (o.a. Trouw, Volkskrant en Algemeen Dagblad) namen het ANP-bericht over, andere plaatsten dikke vraagtekens bij dit nieuws. Waar baseerden zij zich op? Nieuwscheckers ging graven.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Zahi Hawass, hoofd van de Egyptische opgravingsdienst, is er stellig van overtuigd: “Komende week vinden wij het graf van Cleopatra.” En niet alleen dat, ook haar geliefde, Marcus Antonius, zal gevonden worden. 50 kilometer naast Alexandrië, onder de tempel Taposiris Magna, liggen drie aparte schachten, hier moet Cleopatra liggen. Bewijs? 22 muntjes met afbeeldingen van Cleopatra, een vrouwenkop en een stuk van een masker.
Na een kleine speurtocht op het internet bleek echter al snel dat dit Zahi Hawass’ derde claim is op de rustplaats van Cleopatra. Zowel in 2006 als in 2008 had de beroemde koningin al gevonden moeten worden. Met deze missers in het achterhoofd zou iedere journalist vraagtekens moeten plaatsen bij nieuws over een dèrde claim. Bij navraag aan iedere Nederlandse Egyptoloog zou blijken dat er nog veel meer redenen zijn om deze claim te wantrouwen.
Indiana-Joneshoed
De ‘Cleopatra-muntjes’ blijken overal in Egypte te worden gevonden, en de vrouwenkop heeft geen specifieke ‘Cleopatra’-kenmerken. Het gevonden masker is zwaar beschadigd, en niets duidt erop dat het van Marcus Antonius is. Maar nog veel belangrijker: Cleopatra is (volgens oude bronnen) in een staatsgraf ìn Alexandrië begraven, en niet 50 kilometer erbuiten, waar de tempel Taposiris Magna zich bevindt.
Ook de reputatie van de ontdekker, Zahi Hawass, zou journalisten tot voorzichtigheid moeten nopen: Hawass staat bekend als onvermoeibaar pleitbezorger van het Egyptische archeologische erfgoed, maar ook als een praatjesmaker, die getooid met zijn onafscheidelijke Indiana-Joneshoed graag de camera’s opzoekt. De New York Times kwalificeerde hem onlangs als ‘tomb raider‘.
Vraagtekens
Niek Opten, redacteur van Wegener, had bij het lezen van het nieuwsbericht meteen twijfels. Hij belde Maarten Raven, conservator van de afdeling Egypte van het Leidse Rijksmuseum van Oudheden, die elk argument van Hawass tegensprak: deze derde claim was compleet “uit de lucht gegrepen”. Daarna belde Opten nog om het bericht dubbel te checken met een docent Archeologie aan de Groningse universiteit, die het bericht van Hawass “grote onzin” noemde en verder niet wenste te reageren. Opten had de primeur, en plaatste op 17 april het artikel ‘Graf is niet van Cleopatra’ (o.a. in BN De Stem).
Een deel van de regionale kranten was nu met Optens artikel voorzien van een dubbel gecheckt verhaal. Maar de grotere kranten lieten niets van zich horen, op een uitzondering na. Het Reformatorisch Dagblad plaatste vier uur na Opten eveneens een kritisch bericht, met als kop ‘Vondst graf Cleopatra onwaarschijnlijk’. Jan-Kees Karels, redacteur van de Cultuurredactie van het RD, had al vraagtekens bij het oorspronkelijke bericht, maar toen hij het stuk van Niek Opten las, ging hij meteen op onderzoek uit. Ook Karels belde met Maarten Raven, en kreeg hetzelfde verhaal: “Het bewijs is flinterdun.”
Op 19 april mocht Hawass de vondst van Cleopatra’s graftombe aankondigen in het 8-uur journaal van de NOS. De archeoloog vertelt er met mysterieuze stem over zijn verwachtingen. De uitzending is echter ook kritisch. In de aanvang van het verhaal zegt de nieuwslezer: “Haar laatste rustplaats werd nooit gevonden, volgens sommige egyptologen zal dat ook nu niet gebeuren.” Ook meldt het commentaar over Hawass: “Voor de goede orde, hij zat er twee keer eerder naast.”
Egyptische autoriteiten
Twee journalisten wantrouwden bij het lezen van het oorspronkelijke nieuwsbericht direct de correctheid ervan. Ze deden hun werk, checkten en dubbelcheckten het nieuws. Waarom deed redacteur Thomas Verfuss (ANP), die het oorspronkelijke bericht schreef, dit niet? Patrick Selbach, chef nieuwsdienst van het ANP, legt uit waarom het ANP niet net als de journalisten van Wegener en het Reformatorisch Dagblad aanvullende bronnen heeft geraadpleegd: “We hebben al meteen een slag om de arm gehouden. We hebben twee keer het woord ‘mogelijk’ in het artikel geplaatst, dat leek ons voldoende. Pas na de vondst zullen we eventueel andere Egyptologen vragen naar het belang ervan.”
Op de vraag of er geen vraagtekens waren geplaatst naar aanleiding van twee eerdere claims van Zahi Hawass, antwoordde hij: “Het nieuws kwam van een Frans persbureau (AFP) en de bronnen waren Egyptische autoriteiten, dus hebben we het geplaatst.”
Telefoontje
Maar met een simpel telefoontje was het bericht al een stuk genuanceerder geweest. Ook Olaf Kaper, hoogleraar Egyptologie te Leiden, zegt met een brede glimlach: “Onwetenschappelijker kan het niet, de hypothese is nergens op gebaseerd.” En over Zahi Hawass: “Hij wil grote ontdekkingen doen, dat is prima. Je haalt er alle kranten mee, maar het schaadt je naam.”
