In liefst 22 procent van de Nederlandse verzorgingshuizen komen zelfdodingen of pogingen daartoe voor. Althans, dat zou blijken uit een onderzoek dat op 10 februari werd gepubliceerd door de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde (NVVE), waarover onder andere Netwerk berichtte. Dat ruim een op de vijf verzorgingshuizen te maken met krijgt met zelfdoding klinkt ernstig, maar blijkt onjuist. Nieuws-checkers nam het onderzoek onder de loep en kwam op aanzienlijk lagere cijfers uit.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Het onderzoek werd uitgevoerd om aandacht te vragen voor het “probleem van oude mensen die hun leven definitief voltooid vinden”. De NVVE, die ijvert voor verruiming van de euthanasiewetgeving, had de week van 8 tot en met 13 februari eerder al uitgeroepen tot de ‘Week van het Voltooid Leven’. Hiermee hoopt de vereniging de discussie over het legaliseren van hulp bij zelfdoding aan te wakkeren. Het persbericht over het onderzoek naar verzorgingshuizen werd opgepikt door het ANP en was een eclatant succes in de media.
Enquête
Het onderzoek betrof een enquête waarin verzorgingshuizen gevraagd werd naar het aantal bewoners dat hun leven voltooid achtte, het aantal verzoeken om hulp bij zelfdoding en het aantal pogingen tot zelfdoding onder bewoners. De enquête werd verzonden naar 465 verzorgingstehuizen. Van de 465 vragenlijsten werden er 373 geretourneerd. Daarvan waren er 218 ingevuld. Op deze 218 enquetes baseerde de NVVE haar resultaten.
Op het eerste gezicht lijkt het logisch alleen te kijken naar ingevulde enquêtes. Een ingevulde enquête levert immers expliciete antwoorden op. Maar ook lege en niet geretourneerde vragenlijsten bevatten waarde voor onderzoekers. Waarom was meer dan de helft (247 van de 465) van de aangeschreven verzorgingshuizen juist niet bereid mee te werken aan de enquête?
In het onderzoek worden een aantal van de meest opgegeven redenen vermeld. “Het komt hier niet voor” en “bewoners zijn niet met dit onderwerp bezig” staan hier ook tussen. Kortom, ook het niet invullen van een vragenlijst is een vorm van deelnemen aan het onderzoek en draagt bij aan de resultaten. Verzorgingstehuizen die de enquête niet invulden, maken evengoed deel uit van de onderzoeksgroep, die dus niet 218 maar 465 verzorgingshuizen groot is. De berekende 22 procent zou daarom zo maar eens meer dan het dubbele van het werkelijke getal kunnen zijn.
Respondenten
Volgens NVVE-voorlichter Walburg de Jong heeft de NVVE nooit willen misleiden: “Je hebt gelijk als je zegt dat er in de berichtgeving moet staan dat het alleen om 22 procent van de ingevulde enquêtes gaat.” Volgens de voorlichter is het echter niet mis gegaan bij de communicatie van de NVVE. “In onze persberichtgeving heeft altijd expliciet vermeld gestaan dat het om het percentage onder respondenten gaat”, aldus De Jong. Dit is onjuist: zowel op de website van de NVVE als op dochterwebsite voltooidleven.nl worden uitspraken gedaan over verzorgingshuizen in het algemeen.
De NVVE had ook liever gezien dat alle aangeschreven verzorgingshuizen deelnamen. De Jong: “Onder de verzorgingstehuizen die niet mee hebben gedaan, kunnen net zo goed nog wel meer mensen zitten die hun leven voltooid achten of zelfdoding overwegen.”
Aantal bewoners
Ook de opzet van het onderzoek vertoont gebreken. Verzorgingshuizen worden in de enquête gevraagd naar exacte aantallen van bewoners die pogingen tot zelfdoding hebben gedaan, maar niet naar het totaal aantal bewoners. Juist met die cijfers hadden werkelijk relevante uitspraken gedaan kunnen worden. Het is bijvoorbeeld veel interessanter om te weten hoeveel procent van alle bewoners van Nederlandse verzorgingshuizen het leven voltooid acht, dan te weten in hoeveel procent van de verzorgingshuizen het voorkomt. De Jong is het hier mee eens: “Het onderzoek is destijds in een paar dagen uitgevoerd. Inmiddels hebben we een onderzoeker aan het werk gezet om ook de aantallen bewoners te achterhalen.”
Netwerk
De resultaten van het onderzoek werden op 10 februari gepresenteerd in een uitzending van actualiteitenrubriek Netwerk. Twee dagen eerder besteedde het programma ook al aandacht aan de ‘Week van het Voltooid Leven’, met een reportage over Moek Heringa, een 99-jarige vrouw die met hulp van haar zoon een einde aan haar leven maakte. In de uitzending van 10 februari werden geen kritische vragen gesteld over het NVVE-onderzoek. Ook op de website van Netwerk zijn ze klakkeloos overgenomen.
Programmamaakster Sietske Ligtvoet legt uit dat zij niet over het volledige onderzoek beschikte: “Op de dag van de uitzending hadden we alleen een factsheet, met daarop de belangrijkste resultaten. Het volledige stuk kregen wij pas twee dagen later.” Maar waarom plaatste Netwerk niet meteen vraagtekens bij een onderzoek naar zelfdoding dat was uitgevoerd door een belangenorganisatie voor euthanasie? Ligtvoet: “We werken vaker met dergelijke onderzoeken, en meestal zijn ze gewoon representatief. In de besprekingen en de planning van deze uitzending leek ook het onderzoek van de NVVE betrouwbaar.”
Conclusie
Een vereniging met een duidelijk belang zoekt de publiciteit met cijfers over een gevoelig en controversieel onderwerp. Wie even naar het onderzoek kijkt, ziet dat zelfddodingen misschien in een op de vijf verzorgingshuizen voorkomen – en misschien in een op de tien. De NVVE heeft de resultaten aangedikt en journalisten van het ANP, Netwerk, kranten en nieuwssites namen ze over. Nieuwscheckers was de eerste die kritische vragen stelde over de cijfers.