Bron van de grafiek
Onderstaande visualisatie verscheen op 14 maart 2023 op de website van projectontwikkelaar (BPD). BPD publiceert jaarlijks een ‘hittekaart’ van de woningmarkt (dit zijn de kaarten uit 2017, 2018, 2019, 2020, 2021 en 2022.). BPD wil met deze visualisatie laten zien in welke Nederlandse gemeenten de druk op de markt voor koopwoningen het grootst is.
Waarom krijgt deze visualisatie een waarschuwing?
Om te begrijpen wat we hier zien, kijken we eerst naar de variabele waar het om gaat. Dit is een kaart van de “hitte op de woningmarkt”. De makers hebben voor iedere Nederlandse gemeente een score uitgerekend op basis van cijfers van het Kadaster, het CBS en onderzoeksbureau ABF. De score is berekend uit het aantal verkochte woningen, de gemiddelde verkoopprijs en een prognose van de groei in huishoudens in iedere gemeente, gecorrigeerd voor het totale aantal koopwoningen in die gemeente.
De scores zelf worden niet weergegeven, maar wie in het kaartje klikt op een gemeente krijgt de plaats op de ranglijst te zien. De gemeente met de meest ‘verhitte’ woningmarkt (Amsterdam) heeft rang 1, de gemeente met de minst verhitte woningmarkt (Eemsdelta) rang 344. Deze rangen zijn op het kaartje weergegeven met kleuren. Zo’n kleurrijk kaartje noemen we een choropletenkaart.
We zetten de problemen met deze hittekaart hieronder op een rijtje.
Bonte kleurschaal
Laten we beginnen met het meest algemene probleem: de kleurschaal. De verschillende niveaus van “hitte op de woningmarkt” zijn hier aangegeven met een regenboog van kleuren. In dit geval komen allerlei tinten van de regenboog voor, van blauw, via groen, geel en oranje, naar rood. Het mooie van zo’n regenboogschaal is dat die niet alleen lekker kleurrijk is, maar dat je ook veel verschillende niveaus op het oog van elkaar kunt onderscheiden. In tegenstelling tot wat de legenda doet vermoeden, zijn er in dit geval 10 verschillende kleuren in gebruik. Het is dus geen continue schaal (met oneindig veel mogelijke waarden), maar een zogenaamde discrete schaal (in stapjes).
De schaal van 1 tot 344 is in tien gelijke stukken geknipt (decielen). Doordat de regenboog zo veel tinten heeft, zijn de bijbehorende tien tinten vrij goed van elkaar te onderscheiden. Maar is het eigenlijk wel nodig om precies te kunnen zien in welk deciel van hittescore de gemeente valt? Als dat het geval is, had de kaart beter ook een legenda kunnen hebben met deze tien kleuren.
Gevoelswaarde spreekt niet voor zich
Daarnaast hebben kleuren een gevoelswaarde of een stereotiepe betekenis. Zo worden roze/rood en blauw vaak gebruikt om vrouwen en mannen aan te duiden. Als je daarvan afwijkt, bijvoorbeeld door ze om te draaien, zorgt dat even voor verwarring bij de kijker. Dat kun je met opzet doen om de stereotypen te verzwakken, maar het is goed om je van die associaties bewust te zijn. In de hittekaart wordt blauw gebruikt voor weinig verhitting op de woningmarkt en rood voor veel verhitting. Dat past goed bij ons beeld van koude en warme kleuren. Maar de kleuren ertussenin spreken minder vanzelf. Ja, groen staat in de regenboog tussen blauw en rood, maar voelt het ook als iets tussen blauw en rood? Zou je daar niet eerder paars verwachten (een rondje andersom in de kleurencirkel)?
Tint, verzadiging en waarde
Dan komen we bij het volgende probleem. Een kleur is meer dan alleen de tint (blauw/rood). Er zijn allerlei verschillende manieren om ‘kleurenruimtes’ te beschrijven. Een van de eenvoudigste indelingen is die naar kleurtint, verzadiging en waarde. De verzadiging kun je zien als hoe sterk de kleur is, waarbij wit, grijs en zwart een verzadiging van nul hebben. De waarde is hoe “donker” de kleur is, van zwart tot óf tot de felste kleur (verzadigd) óf wit (onverzadigd).
Deze beschrijving van kleurruimtes is nuttig, maar komt niet helemaal overeen met hoe we kleuren ervaren. Zo is verzadigd rood een stuk donkerder dan verzadigd geel. Er zijn andere beschrijvingen die beter aansluiten bij hoe we kleur ervaren (zoals CIELAB), vaak met een waarde als “lichtheid”.
Het probleem met de hittekaart is dat de gebruikte kleurschaal wel een bepaalde volgorde in tint heeft (blauw<groen<geel<oranje<rood), maar in lichtheid alle kanten opgaat. Het lijkt erop dat de makers hierdoor zelf ook in de war zijn gebracht. Als we de 10 kleuren naast de legenda zetten, dan zien we dat gemeenten met de laagste rang donkerblauw zijn, terwijl de legenda begint bij lichtblauw.
Lastig voor kleurenblinden
Bij het kiezen van kleuren in grafieken komt veel kijken (kleurwetenschap is een vakgebied). Maar er is hulp beschikbaar. Er zijn boeken en websites die kleurpaletten beschrijven voor verschillende typen data. Daarbij wordt ook besproken welke combinaties van kleuren goed werken voor de verschillende vormen van kleurenblindheid. Voor mensen die kleurenblind zijn, zal deze regenboogschaal niet goed werken. Het onderscheid tussen de oranje en groene gebieden kan bijvoorbeeld lastig te zien zijn. Een kaart met minder kleuren werkt beter.
Woningmarkt altijd even verhit?
Ten slotte wekken deze hittekaartjes de indruk dat de woningmarkt elk jaar even verhit is. De Nederlandse gemeenten zijn in tien groepen van gelijke grootte verdeeld en de tien procent gemeenten met de hoogste hittescore zijn altijd donkerrood. Het is dus een relatieve score. Dat maakt het onmogelijk om iets te zeggen over veranderingen in deze score over de jaren heen. We zien alleen veranderingen in de relatieve volgorde van hoe verhit de woningmarkt is.
Samengevat: deze hittekaart gebruikt een kleurenschaal die niet geschikt is voor deze situatie, omdat de volgorde van de gebruikte kleuren niet meteen duidelijk is. Verder zit er een fout in de legenda.
Alternatieve visualisatie
Om de hittekaart beter leesbaar te maken, kunnen we een kleurschaal gebruiken die gelijkmatig loopt van een lichte naar een donkere kleur. Als we voor deze donkere kleur rood gebruiken, blijft de gevoelswaarde (rood is heet) bewaard. Daarbij plaatsen we dan een kloppende legenda, waarin alleen de gebruikte kleuren te zien zijn en wordt aangegeven wat de verschillende kleuren betekenen.
Reactie BPD
Kleurschaal Waarom geen legenda die de indeling in tien klassen weergeeft? De woordvoerder van BPD reageert: ‘Door gebruik te maken van tien klassen is er een duidelijker onderscheid te maken dan wanneer we een continue schaal gebruiken. Het klopt dat de legenda suggereert dat er oneindig veel waarden zijn. We hebben gekozen voor deze legenda, omdat die naar ons idee sneller en compacter weergeeft hoe het kleurverloop loopt. Het is iets om rekening mee te houden voor volgend jaar.’
Gevoelswaarde Over de keuze voor het hele palet, met groen als ‘tussenkleur’, zegt BPD: ‘In de eerste versies van de kaart verliep de kleur alleen van rood naar blauw, omdat we rood inderdaad associëren met hitte en blauw met kou. Maar omdat we tien klassen hebben, was er net te weinig onderscheid te zien met slechts deze twee kleuren. Daarom hebben we een andere kleur toegevoegd. De reden dat we voor groen als tussenkleur hebben gekozen heeft twee redenen. Ten eerste omdat groen op standaard weerkaarten meestal tussen hete en koude gebieden in ligt. Naar mijn idee is de keuze voor groen net zo logisch als wanneer we paars zouden kiezen. Ten tweede is groen een van de kleuren in ons logo. De kaart is hierdoor een herkenbaar BPD-product geworden, omdat hij is opgebouwd uit de drie kleuren in ons logo. ’
Tint, verzadiging en waarde Gemeenten met de minst verhitte woningmarkt zijn donkerblauw, maar de legenda begint bij lichtblauw. Hoe komt dat? ‘Er zit wel een logica in het gebruik van licht en donker’, legt de woordvoerder van BPD uit: ‘Bij de hete gebieden geldt: hoe donkerder hoe warmer en bij de koude gebieden is het juist andersom, hoe kouder hoe donkerder. We hebben inderdaad wel een fout gemaakt in de legenda waar lichtblauw en donkerblauw zijn omgedraaid. Dat gaan we herstellen.’
Lastig voor kleurenblinden ‘Wanneer een kaart uit tien verschillende kleuren bestaat, wordt het naar mijn idee hoe dan ook lastig om de kaart duidelijk te houden voor mensen die kleurenblind zijn’, reageert BPD. ‘De interactieve kaart op onze website lost dit gedeeltelijk op: door met de muis over de kaart te bewegen, krijgt de lezer meer informatie over de specifieke gemeente en ziet zo de onderliggende gegevens.’
Woningmarkt altijd oververhit? Dat de kaart suggereert dat de woningmarkt altijd oververhit is, is ‘een zeer terecht punt’, vindt ook de woordvoerder van BPD: ‘Op basis van de kaart zullen we daarom nooit aangeven dat de woningmarkt heter wordt of dat die afkoelt. Dit kunnen we wel doen met extra analyses en in het artikel geven we deze duiding daarover in de tekst weer. De kaart geeft echter een interessant beeld over de onderlinge ranking tussen gemeenten ieder jaar. Zo moet de kaart ook gezien worden.’
