Bron van de grafiek
Naar aanleiding van de val van kabinet Rutte-IV begin juli publiceerde de Volkskrant op 11 juli een artikel over de Nederlandse migratiecijfers. Om te laten zien hoe die cijfers voor 2022 zijn opgebouwd, is er een zogeheten treemap toegevoegd, in combinatie met een staafdiagram.
Wat is een treemap?
Treemaps worden vooral gebruikt om hiërarchische verbanden te laten zien en zijn met name populair in de ict-sector. Een voorbeeld van zo’n hiërarchie zijn inwoners van landen. We kunnen stapsgewijs inzoomen op hun provincies, gemeenten, steden en straten.
In een treemap worden gegevens opgedeeld in klassen van verschillende groottes (rechthoeken), die vervolgens splitsen in kleinere rechthoeken wanneer je verder inzoomt om zo afhankelijkheden weer te geven. Deze kleinere blokken hebben hierin altijd dezelfde kleurtinten. Onafhankelijke gegevens die deel uitmaken van een andere categorie krijgen dus een ander gekleurd blok in de grafiek.
Verder staat het oppervlak van elke rechthoek voor de waarde. Als een van de rechthoeken vier keer in zijn buur past, dan is de bijbehorende waarde ook vier keer zo klein. Het is dus net alsof we een boom zien vertakken tot zijn blaadjes.
Op deze manier eindigen we met een minimalistisch, hiërarchisch overzicht van de data, zoals in deze weergave van de wereldbevolking in 2012:
Waarom krijgt deze grafiek een waarschuwing?
De grafiek van de Volkskrant ziet eruit als een treemap, maar slaat precies op de vlakken waarin die grafieksoort hoort uit te blinken de plank mis. De redactie van de Volkskrant laat in een reactie weten dat het geen gemakkelijke opgave was en daar is de Grafiekpolitie het mee eens.
Zowel de indeling als het kleurgebruik kunnen met een paar wijzigingen de informatie duidelijker visualiseren. De grafiek telt vier blokken, elk met een andere kleur. Met de definitie hierboven gaan we er dus vanuit dat ze elkaar uitsluitende categorieën vertegenwoordigen. Dit doen ze echter niet. Bovendien kunnen de gekozen kleuren ook voor verwarring zorgen.
De treemap maakt onderscheid tussen mensen die vanuit de EU/EFTA-landen naar Nederland migreren enerzijds, en mensen die uit niet-EU-landen komen anderzijds. De vier EFTA-LANDEN (European Free Trade Association) zijn Liechtenstein, Noorwegen, Zwitserland en IJsland. Samen beslaan deze twee categorieën alle landen van de wereld, dus dat lijkt een zinnig onderscheid.
Maar wat doet het blok “Teruggekeerde Nederlanders” dan in deze grafiek? Als ze zich niet in Nederland bevonden, dan komen ze uit de EU/EFTA-landen of van buiten de EU. Wegens de afhankelijkheid hoort dit blok dus eigenlijk gesplitst te worden in twee nieuwe blokken die ondergebracht worden binnen de rest als we de regels van deze grafieksoort volgen, mits deze informatie beschikbaar is. Verder is Oekraïne geen lid van de Europese Unie, dus waarom is het gele blok dan niet opgenomen in het blauwe blok van de immigranten van buiten de EU?
Tot slot is de duidelijkste vorm van hiërarchie in de data aangegeven met een kleine annotatie (“Volgens IND waren er in 2022 10.930 nareizigers”). Een treemap is echter juist geschikt om dit soort annotaties te vermijden en ze te integreren in de grafiek zelf. Het lijkt bovendien nu ook alsof de deelverzameling van 10.930 nareizigers deel uitmaakt van het asielblok, maar in werkelijkheid zijn het twee aparte subcategorieën. Een gemiste kans.
Omdat de Oekraïense vluchtelingen het hoofdonderwerp van het stuk zijn, is het fijn als de lezer een beetje wordt geholpen om deze groep in de grafiek snel te kunnen terugvinden. Mogelijk hebben migranten uit Oekraïne om die reden in de treemap een andere kleur gekregen dan de immigranten van buiten de EU. Het geel trekt de aandacht en sluit bovendien goed aan bij de veel geziene kleuren van de Oekraïense vlag. Toch zijn er ook mogelijkheden om de aandacht te richten zonder de regels van de grafieksoort te schenden, bijvoorbeeld door de letters een andere kleur te geven.
Bij het selecteren van een passend kleurenpalet zijn in elke grafiek vele afwegingen te maken. Zo hebben we in een eerdere editie van de Grafiekpolitie aansluiting op de huiskleuren van het publicerende medium als argument voorbij zien komen. Mogelijk is in de grafiek van de Volkskrant voor geel en oranje gekozen om bij de nationale kleuren van respectievelijk Oekraïene en Nederland aan te sluiten.
Door het gebruikte kleurenpalet kan verwarring ontstaan: correspondeert het zwart in de treemap met het zwart in de staafdiagram erboven? Met wat speurwerk zal de lezer wel doorhebben dat het zwart in de twee grafieken niet dezelfde categorieën vertegenwoordigt, maar onhandig is het wel.
Tot slot houdt deze grafiek geen rekening met de leesbaarheid voor kleurenblinden. De dikte van de witte lijnen geeft wat houvast, maar kleurenblinden zijn ook gediend met kleurondersteuning om de categorieën van elkaar te onderscheiden. Voor vrijwel alle softwarepakketten zijn kleurenpaletten beschikbaar die wél geschikt zijn voor veel voorkomende vormen van kleurenblindheid.
Alternatieve visualisatie
De data die de treemap weergeeft, bevatten te weinig informatie om netjes alle afhankelijkheden te tonen; momenteel is het een boom die teruggroeit in zijn eigen takken.
We hebben de onderverdeling van de terugkerende Nederlanders niet kunnen achterhalen, dus zijn we genoodzaakt de aparte categorie van de Volkskrant te handhaven. De rechterhelft van de grafiek hebben we echter opnieuw vormgegeven om de afhankelijkheden duidelijker weer te geven. We hebben een kleurenpalet gekozen dat ook voor de meeste kleurenblinden werkt, en helpen de lezer Oekraïne in de grafiek terug te vinden door deze subcategorie een afwijkende letterkleur te geven.
