Met de verkiezingen voor de deur is het er de heren en dames lijsttrekkers alles aan gelegen hun standpunten zo goed en duidelijk mogelijk voor het voetlicht te brengen. Overtuigen is het doel, en een betoog het middel. Om dit betoog kracht bij te zetten kan een politicus gebruik maken van allerlei retorische kunstgrepen, de zogeheten stijlfiguren. Nieuwscheckers dook in de wereld van de stijlfiguren en nam drie recentelijk gebruikte uitspraken van politici onder de loep.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Het belang van stijlfiguren in een betoog valt volgens Jaap de Jong, retoricaspecialist en hoogleraar Journalistiek en Nieuwe Media aan de Universiteit Leiden, niet te onderschatten: “Een betoog kan gelardeerd worden met allerlei feiten en cijfers, maar het gebruik hiervan is begrensd. Mensen haken af.” In elk goed betoog moet wel degelijk een feitelijke kern zitten, maar een deel moet ook uit het leven gegrepen zijn. Met een anekdote bijvoorbeeld, kan een spreker veel meer tot de verbeelding van zijn publiek spreken.
Een domineestrucje, volgens De Jong: “Als de dominee laat vallen dat hij die week een gesprek had met een jonge vrouw uit de gemeente, zitten alle jonge mannen ineens op het puntje van hun kerkbank. Zo’n vertelvorm maakt zo’n taaie exegese ineens een stuk aantrekkelijker.” Dat het gesprek in werkelijkheid nooit heeft plaatsgevonden, maakt voor het overbrengen van de boodschap niets uit.
Politici schuwen dergelijke vertelvormen ook niet, maar vinden de stijlfiguren die zij in hun betogen wél hun weerslag in de werkelijkheid? En kloppen ze überhaupt? Nieuwscheckers-verslaggevers Nick Boshuijer en Sjoerd Ponstein gingen de straat op en legden recente uitspraken van Emile Roemer, Mark Rutte en Geert Wilders langs de meetlat.
De bejaarde en de betonmolen
SP-leider Emile Roemer gebruikt de stijlfiguur hyperbool om zijn boodschap kracht bij te zetten.
“Ziet u het voor zich? Een meneer met een rollator, naast de betonmolen?”
Het is een vorm van overdrijving, in dit geval bedoelt om extra nadruk te leggen op de steeds hoger wordende AOW-leeftijd. Maar werkt het?
“Roemer zoekt met deze hyperbool de grenzen van de geloofwaardigheid op”, aldus Jaap de Jong, die wijst op het feit dat het appelleren aan bepaalde angsten een risicovol overtuigingsmiddel is. “Als het voorgespiegelde beeld te onwaarschijnlijk is, wordt de verspreider ervan minder betrouwbaar gevonden. Napapegaaien van angstbeelden is voor meer kritische toeschouwers een zwaktebod.”
Hoewel Roemer zich niet door een al te kritisch publiek omringd wist – hij sprak immers op een partijbijeenkomst – werd zijn uitspraak met gelach ontvangen. Een weinig effectieve uitspraak dus.
Het patatzakje van Rutte
“Is dat nou een lekker voorbeeld voor je kinderen? Wil je dat?”
Een zakje patat op de grond gooien in de buurt van de premier komt je kennelijk op een corrigerende preek te staan. Deze stijlfiguur, de anekdote, is volgens Jaap de Jong een ijzersterk overtuigingsmiddel: “Bij een dergelijke vertelvorm treedt identificatie op. Rutte speelt met deze anekdote in op gedeelde normen en waarden en stelt de luisteraar voor de keuze: hoe zou ik daar op reageren?”
Volgens De Jong versterkt Rutte met deze uitspraak zijn ethos, of geloofwaardigheid: “Rutte is een soort vadertje van de staat. In algemene zin behoedt hij de normen en waarden door wetten uit te vaardigen, maar laat met deze anekdote zien wat er op kleinere schaal moet gebeuren: elkaar aanspreken op ongewenst gedrag.”
Nieuwscheckers trof Mark Rutte na zijn wekelijkse persconferentie in Nieuwspoort en sprak kort met hem over het voorval. De premier bevestigde dat de anekdote op waarheid berust en dat het bewuste patatzakje in de buurt van het Binnenhof op de grond zou zijn gegooid. Op basis van het onderzoek van uw verslaggevers Nick en Sjoerd lijkt dit echter niet waarschijnlijk. Oordeelt u zelf.
De blonde vrouwen
Wilders’ uitspraak is een schoolvoorbeeld van de stijlfiguur amplificatie: vergroting of overdrijving van het onderwerp.
“Zelfs vrouwen zijn bang om hun blonde haar te laten zien. Deze schertsvertoning moet gestopt worden.”
Retorisch gezien niet feilloos, aldus De Jong: “Bij sommige PVV-stemmers zal dit het goed doen, maar er zullen ook mensen zijn die dit overdreven vinden.”
Wilders versterkt met deze uitspraak volgens De Jong zijn ‘islam-frame’: islamisering zou tot in de kleinste details een schadelijke ontwikkeling zijn. “Het is best denkbaar dat er ooit een vrouw is lastiggevallen vanwege haar blonde haar, maar Wilders zal dit zonder te knipperen generaliseren. Hij concretiseert en versterkt de mogelijke angst”, aldus De Jong.
Een angst die bepaald niet aanwezig is bij de gemiddelde blonde vrouw, zoals bleek uit onderzoek van uw Nieuwscheckers-verslaggevers.
Een stijlfiguur kan een krachtig retorisch wapen zijn, maar het gevaar van het misslaan van de plank ligt immer op de loer. Nieuwscheckers wacht in spanning af welke retorische hoogte- en dieptepunten de komende verkiezingsstrijd zal brengen.
