Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Bewering
Door de afspraken die de Europese Unie in 2016 met Turkije maakte, is de instroom van vluchtelingen in Europa met 95 procent teruggelopen.
Oordeel
Onwaar
Bron van de bewering
Verschillende VVD’ers zeiden tijdens de verkiezingscampagne dat door de Turkijedeal in 2016 de toestroom van vluchtelingen naar Europa met 95 procent is afgenomen. In het debat bij Pauw tussen Mark Rutte (VVD) en Thierry Baudet (Forum voor Democratie), vertelde Mark Rutte dat hij samen met Angela Merkel zorgde dat vluchtelingen buiten Europa worden tegengehouden:
“Er bleef gewoon een grote stroom vluchtelingen door Europa lopen. (…) Het is gelukt om de handtekening onder die deal te zetten en toen is de instroom met 95 procent teruggelopen.”
Baudet bestreed de bewering van Rutte:
“De deal van Rutte, waar hij nu mee strijkt, heeft helemaal niet het beslissende effect gehad.”
Volgens Baudet was de plaatsing van grenshekken door Hongarije, Oostenrijk en Macedonië beslissend in het terugdringen van de vluchtelingenstroom.
Waarom is dit onwaar?
De burgeroorlog in Syrië leidde in 2015 tot een piek in het aantal vluchtelingen dat Europa probeerde te bereiken. In dat jaar kwamen via de landen rond de Middellandse Zee ruim een miljoen vluchtelingen Europa binnen. Ter vergelijking: in 2019 waren dat er tot nu toe nog slechts 24 duizend. VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR publiceert hierover gedetailleerde statistieken. We bekijken deze hieronder in meer detail.
Allereerst het aantal vluchtelingen en migranten dat via Griekenland Europa binnenkwam. In 2015 waren dat er ruim 850.000, en in 2018 nog zo’n 50.000. Tussen 2015 en 2018 daalde het aantal vluchtelingen met 94,1 procent: dat komt dus dicht in de buurt van de 95 procent die Rutte noemde. Wel is het aantal in 2018 voor het eerst weer wat gestegen, van 30.000 naar 50.000.
Kijken we naar alle landen rond de Middellandse Zee – Griekenland, Italië en Spanje – dan bedraagt de afname tussen 2015 en 2018 zo’n 86,4 procent. In de grafiek is te zien dat het aantal vluchtelingen in Griekenland piekte in 2015, maar dat een jaar later juist Italië populairder werd. Nu Italië steeds moeilijker te bereiken is, neemt het aantal vluchtelingen via Spanje toe.
Het effect van de Turkijedeal
Op 20 maart 2016 gingen nieuwe afspraken tussen Turkije en de EU in. Alle vluchtelingen die nog per boot op de Griekse eilanden zouden aankomen, zouden worden teruggestuurd naar Turkije. Voor iedere teruggestuurde vluchteling, zou een vluchteling vanuit Syrië worden hervestigd in de EU, de kwetsbaarsten eerst. Daarvoor zou Turkije miljarden aan financiële steun en voordelen voor haar eigen bevolking terugkrijgen.
Als we inzoomen op het aantal vluchtelingen dat in 2015 en 2016 naar Griekenland kwam, is duidelijk te zien dat dit aantal piekte in het najaar van 2015. Toen in maart 2016 de Turkijedeal in werking trad, was het aantal vluchtelingen in Griekenland al acht keer lager dan in oktober 2015. Het aantal liep later in 2016 snel verder terug, tot een tachtigste van de eerdere piek.
De Turkijedeal werd dus pas van kracht ná de grootste piek in de instroom, analyseerde VU-hoogleraar migratierecht Thomas Spijkerboer al eind 2016:
“De daling ging vooraf aan de overeenkomst tussen EU en Turkije, en de afspraken hebben geen identificeerbare relatie met de daling (behalve mogelijk een tijdelijke toename in de weken voorafgaand aan het afsluiten ervan).”
Hij voegde toe: we betalen een hoge prijs voor deze deal, omdat we fundamentele Europese waarden opgeven.
Waardoor nam de vluchtelingenstroom dan af?
Tussen november 2015 en maart 2016 werd de landroute naar Noord-Europa via de Balkan geleidelijk gesloten. Er kwamen hekken aan de grenzen van onder meer Hongarije, Macedonië en Oostenrijk. Steeds meer landen lieten alleen nog vluchtelingen uit specifieke landen (Syrië, Irak en Afghanistan) door.
Deze veranderingen vielen wél samen met de daling van de instroom van vluchtelingen. Vluchtelingen die via Turkije onderweg waren volgden de informatie hierover nauwgezet en pasten hun plannen daarop aan. Elsevier concludeerde in een artikel [Blendle] van begin april eveneens dat niet de Turkijedeal, maar het sluiten van de grenzen op de Balkan zorgde voor de afname van het aantal migranten in Europa.
De hoge commissaris voor vluchtelingen van de Raad van Europa, Nils Muižnieks, stelde vorig jaar dat ook als de Turkijedeal niet meer zou bestaan, de vluchtelingenstroom via Griekenland niet meer sterk zou toenemen. Door het sluiten van de Balkanroute werd het minder haalbaar en aantrekkelijk via Griekenland Europa te proberen te bereiken.
Thomas Spijkerboer benadrukt daarnaast nog dat vluchtelingen in de eerste plaats niet ergens naartoe vluchten maar ergens vandaan. ‘Pushfactoren’ zijn veelal bepalend. De piek in 2015 begon, denkt Spijkerboer, in eerste instantie doordat het geweld in Syrië oplaaide, doordat het veel vluchtelingen niet lukte te overleven in buurlanden als Libanon en Turkije, en doordat mensen het voorbeeld van anderen volgden toen de stroom eenmaal op gang kwam.
“Uit onderzoek weten we dat asielmigratie vaak met pieken en dalen verloopt,” zegt ook Ilse van Liempt, universitair docent aan de Universiteit Utrecht, die migratiedeals onderzocht. “Het afsluiten van de grenzen is een heel symbolisch, machtig middel. Politici gebruiken dat graag. Maar migranten vinden vaak uiteindelijk toch hun weg, alleen dan voor meer geld en ten koste van meer mensenlevens.”
Wat bereikte de Turkijedeal wél?
“De deal had wel daadwerkelijk effect in de zin dat groepen mensen vast kwamen te zitten in Turkije en Griekenland,” zegt Van Liempt. Griekenland liet migranten niet meer doorreizen vanaf de eilanden naar het vasteland en de rest van Europa, maar stuurde ze niet terug en zorgde niet voor betere leefomstandigheden ter plaatse. Het is één van de gevolgen die mensenrechtenorganisaties uitgebreid documenteerden: al in 2017 noemde Amnesty International de deal een ‘blueprint for despair’.
Veel Europese landen doen niet of te weinig mee aan het hervestigen van vluchtelingen in Europa. In overbevolkte kampen als Moria op Lesbos verminkten getraumatiseerde kinderen zichzelf, meldden hulporganisaties vorig jaar. De weinige vluchtelingen die uit Griekenland teruggestuurd worden naar Turkije, worden daar zonder wettelijke basis gedetineerd. Van de 3,8 miljoen Syrische vluchtelingen die nog steeds in Turkije zijn, leeft tweederde onder de armoedegrens. Intussen gaf de EU financiële steun aan het beschieten van nieuwe Syrische vluchtelingen aan de Turkse grens, en maken Italië en EU afspraken met Libië om ook daar migranten naar Europa tegen te houden.
“Dat de Turkijedeal mogelijkheden voor legale migratie en hervestiging bood was heel goed,” vindt Ilse van Liempt. “Maar in de praktijk zijn die mogelijkheden er niet, omdat de afspraken niet worden nageleefd en landen hun verantwoordelijkheid niet nemen.” De routes om Europa te bereiken worden steeds meer afgesloten, zonder dat er alternatieven zijn. Als je deals als deze sluit, moet je verder een controlerende macht hebben die mensenrechten waarborgt, zegt Van Liempt. “Zeker als afspraken niet op Europees grondgebied worden uitgevoerd. Dat kun je niet uitbesteden.”
Gerald Knaus, voorzitter van de denktank European Stability Initiative (ESI) en één van de bedenkers van de Turkijedeal, ziet ook het gebrek aan aandacht voor de problemen die er nog altijd zijn. Vorig jaar stelde hij in het AD: “Een gebrek aan focus is nu het grootste probleem, de ongecontroleerde stroom vluchtelingen die door Europa trok, is opgelost.” Anders gezegd: de problemen van vluchtelingen en migranten in de landen rond de Middellandse Zee zijn misschien niet opgelost, maar óns probleem voorlopig wel.
Conclusie
De bewering van Mark Rutte over het effect van de Turkijedeal is onwaar. Het is juist dat de migratie via Griekenland met 94 procent is afgenomen tussen 2015 en 2018. In diezelfde periode nam het aantal vluchtelingen dat de landen rond de Middellandse Zee bereikte af met 86 procent.
De Turkijedeal is daarvan echter niet de voornaamste oorzaak: die afspraken werden pas ondertekend nadat de instroom van vluchtelingen al sterk gedaald was. Het sluiten van de landroute over de Balkan heeft wél bijgedragen aan de afname.
