Sommige Nederlandse nieuwsmedia hebben speciaal vanwege de oorlog in Oekraïne factcheckteams opgetuigd om beelden en propaganda uit het oorlogsgebied te verifiëren. Zo heeft de NOS drie journalisten de taak gegeven om oorlogsbeelden van sociale media te verifiëren.
De Volkskrant heeft een team van vier journalisten samengesteld die oorlogsbeelden en -berichten onder de loep nemen, “in een poging de waarheid levend te houden,” zoals de pagina met hun werk vermeldt.
Het is hartstikke goed dat nieuwsmedia dit soort teams hebben om te voorkomen dat er onwaarheden in de berichtgeving sluipen. Het was dan ook opmerkelijk dat deze nieuwsmedia afgelopen week een bewering in het nieuws brachten waarvan factcheckers eerder al hadden vastgesteld dat er geen bewijs voor is. Sterker nog, de Volkskrant zelf publiceerde eerder een factcheck met deze conclusie.
Mobiele crematoria
Het ging om de bewering van de burgemeester van de zwaar getroffen stad Marioepol in Oekraïne dat Rusland lichamen van gedode Oekraïners in mobiele crematoria verbrandt om sporen van oorlogsmisdaden uit te wissen. Zowel de Volkskrant als NOS brachten dit nieuws op 6 april in hun liveblog, evenals enkele andere nieuwsmedia, zoals De Telegraaf, Trouw en AD.
Het verhaal van mobiele crematoria is eerder in het nieuws geweest. Bijvoorbeeld afgelopen februari, toen Ben Wallace, de Britse minister van Defensie, beweerde dat dat Rusland deze mobiele crematoria in zou zetten om gesneuvelde Russische militairen ter plekke te verbranden, om zo te verdoezelen dat er militairen om het leven zijn gekomen. Ook de Oekraïense president Zelensky sprak in diezelfde week tijdens een persconferentie over de Russen die crematieovens meebrachten naar het oorlogsgebied.
In 2015 beschuldigde Oekraïne het Russische leger er ook al van deze ovens te gebruiken om te verhullen dat Russen deelnamen aan de strijd in het oosten van Oekraïne. De door Rusland gesteunde separatisten claimden juist dat Oekraïne de ovens gebruikte om bewijs te vernietigen dat soldaten gesneuveld waren.
Bewijzen voor deze crematoria zijn er niet, zo stelden meerdere factcheckers vast, waaronder dus die van de Volkskrant. Op 6 maart publiceerden zij hierover een factcheck met als conclusie dat de inzet van mobiele crematoria door Rusland onbewezen, onwaarschijnlijk en onaannemelijk is.
Tips voor redacties
Maar blijkbaar helpt het in huis hebben van een factcheckteam niet voldoende om te voorkomen dat zo’n propagandaverhaal toch weer gepubliceerd wordt. Daarom enkele tips aan redacties.
Tip 1: Gebruik je gezonde verstand
Het klinkt zo voor de hand liggend: denk even na of het aannemelijk is of en hoe een bron iets kan weten. Neem die burgemeester van Marioepol: hoe kan hij weten dat de Russen mobiele crematoria gebruiken? Heeft hij ze met eigen ogen gezien? Heeft hij zich tussen de Russische troepen begeven? Het kan natuurlijk, maar het is niet erg waarschijnlijk. In elk geval was er voldoende grond om wantrouwig te zijn.
Tip 2: Zorg voor kundig personeel
Een factcheckteam met specialisten is nuttig voor een reactie, maar het nieuws over de crematoria werd gemeld via liveblogs. Een liveblog bijhouden over een oorlog is geen sinecure, omdat je voortdurend te maken krijgt met beelden en beweringen waarvan het de vraag is of ze kloppen,. Het is dus essentieel dat voor liveblogs ook redacteuren ingezet worden met kennis van zaken. Dat wil zeggen, journalisten die de propagandaverhalen kennen, weten wat er al gefactcheckt is en zich daar voortdurend van op de hoogte stellen.
Tip 3: Laat je niet verleiden tot gemakzuchtig voorbehoud
In het liveblog van de NOS werd in het bericht over de crematoria vermeld: “De berichten zijn niet door een onafhankelijke partij geverifieerd.” De Volkskrant merkte op: “Berichten uit Marioepol kunnen al weken niet onafhankelijk worden geverifieerd, wegens gebrek aan toegang de stad.” Dat zijn standaardzinnen die vaak nogal makkelijk gebruikt worden als voorbehoud bij berichten. Ze vormen een excuus om geen poging te hoeven doen om te kijken of iets klopt. Zo is het onzin dat je geen berichten kan checken zonder toegang tot het oorlogsgebied, want dat is nu juist wat factcheckteams zoals dat van de Volkskrant doen.
Tip 4: Check factchecks
Het nieuws van deze week over de mobiele crematoria had makkelijk voorkomen kunnen worden, want er zijn factchecks over mobiele crematoria. Je hoeft maar even te googelen en je vindt ze: een van het Amerikaanse Snopes, een van het Franse France24, een van de VRT en een van de Volkskrant. Alle vier met hetzelfde oordeel: onbewezen. In plaats van de reflex om een voorbehoud (‘niet onafhankelijk geverifieerd’) te typen, zouden journalisten beter de reflex kunnen hebben om te checken of er een factcheck over gemaakt is. Daarvoor hoef je alleen maar te kunnen googelen.
Tip 5: Maak factchecks vindbaar
Wat veel journalisten ook niet weten is dat Google een speciale zoekmachine heeft om factchecks te zoeken: de Fact Check Explorer. Heel handig om betrouwbare factchecks te vinden. Zoek je daar met de zoekwoorden ‘russia’ en ‘crematorium’, dan vind je de factcheck van Snopes.
Maar wacht even, waarom niet die van France24, de VRT en de Volkskrant? Omdat die media blijkbaar geen gebruik maken van ClaimReview. Dit is een systeem dat ervoor zorgt dat factchecks in de Fact Check Explorer komen. Bovendien zorgt ClaimReview ervoor dat factchecks duidelijk herkenbaar in de zoekresultaten van zoekmachines verschijnen, waarbij de claim wordt weergegeven én het oordeel (zie screenshot hieronder). Nieuwscheckers maakt gebruik van ClaimReview, maar dat systeem zouden eigenlijk alle redacties die factchecks maken, moeten gebruiken.
Tot slot nog een bonustip voor journalisten: abonneer je op de nieuwsbrief van Nieuwscheckers om wekelijks op de hoogte te blijven van desinformatie en factchecks.
Inmiddels heeft de Volkskrant onder het bewuste bericht in het liveblog een link geplaatst naar de factcheck, met de mededeling dat er geen bewijs voor de bewering is.
