“Niemand ontkomt aan vrijdag de dertiende”, kopte het ANP op 13 februari in een bericht dat werd overgenomen door onder meer Trouw, De Pers en het Agrarisch Dagblad. Nederlanders nemen geen risico: minder mensen treden die dag in het huwelijk dan normaal en NS, ANWB en grote ziekenhuizen melden minder ongelukken, aldus het ANP. Alleen journalisten letten op vrijdag de dertiende niet goed op, constateren de nieuwscheckers: nieuwsmedia vertellen keer op keer dat dit bijgeloof oeroud is. In werkelijkheid is het niet veel ouder dan honderd jaar.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Dertien kanonschoten
Hoe oud is het geloof dat vrijdag de dertiende een onheilsdatum is? “De vrijdag als ongeluksdag zou zijn oorsprong vinden in het feit dat Jezus op die dag werd gekruisigd”, aldus Trouw op 13 februari. “Het getal 13 wordt in Europa en Amerika gezien als een ongeluksgetal.” Maar is dat wel zo? In Amerika was het getal dertien lange tijd in elk geval geen ongeluksgetal, omdat de eerste Verenigde Staten juist uit dertien staten bestonden. Sterker nog, elke ‘verjaardag’ van de VS werd daarom lange tijd gevierd met dertien kanonschoten. Dus dertien kan geen eeuwenoud ongeluksgetal zijn. Maar wanneer kreeg juist vrijdag de dertiende dan zo’n negatief imago?
Van Jezus tot de Tempeliers
Op zoek naar de oorsprong van vrijdag de dertiende beginnen we zoals meer journalisten doen bij Wikipedia . De verklaringen daarin lijken plausibel en worden vaak in aangepaste vorm in Nederlandse kranten gepubliceerd. Volgens Wikipedia moet de ongeluksdag een samentrekking zijn van vrijdag en dertien. Vrijdag is een ongeluksdag (door de kruisiging van Jezus op Goede Vrijdag) en dertien is een ongeluksgetal, dus samen betekent dat extra ongeluk.
Twee andere verklaringen die Wikipedia noemt, zijn de moord op de heidense Noorse god Loki (op een niet nader gespecificeerde vrijdag de dertiende) en de massamoord op de ridderorde van de Tempeliers (op vrijdag 13 oktober 1307). De laatste komt ook voor in Dan Browns Da Vinci Code, een roman die wel meer historische onnauwkeurigheden bevat. Is het bijgeloof echt zo oud?
Roman over beurspaniek
Journalisten hebben vaak geen tijd om verder te zoeken, maar zouden daarmee wel veel misverstanden uit de wereld helpen. Even doorklikken naar de Engelstalige Wikipedia levert namelijk de belangrijke aanvulling op dat er volgens deskundigen geen spoor van vrijdag de dertiende als ongeluksdag te vinden is vóór het einde van de negentiende eeuw. Ook wordt een Amerikaanse roman uit 1907 aangehaald van Thomas Lawson, getiteld Friday, the 13th, over een effectenhandelaar die een beurspaniek ontketent door te wijzen op het gecombineerde ongeluk dat vrijdag de dertiende oplevert. Maar is het werkelijk zo simpel dat mensen door één roman overtuigd raken dat er een ultieme ongeluksdag is?
De Amerikaanse schrijver Nathaniel Lachenmeyer denkt van wel. In 13. The world’s most popular superstition (2004) ontkracht hij het misverstand dat dertien al in de Middeleeuwen een ongeluksgetal was, evenals dat de oermens al iets tegen dertien moet hebben gehad – die zou namelijk maar tot twaalf hebben kunnen tellen, alle getallen daarna waren onbekend en dus ‘gevaarlijk’. Pas de publicatie van Lawsons roman Friday, the thirteenth in 1907 maakte volgens Lachenmeyer van vrijdag de dertiende een bekende ongeluksdag. Voor Angelsaksische landen is dat een plausibele verklaring. Maar hoeveel mensen in Nederland kunnen Lawsons boek gelezen hebben in 1907? Sinds wanneer hebben wij ook pech op vrijdag de dertiende?
Amerikaanse invloed
Het oudste Nederlandse bewijs voor het geloof in vrijdag de dertiende dat Peter Burger (folklorist, Universiteit Leiden) kon vinden, is een artikeltje over bijgeloof in de Leeuwarder Courant van 3 april 1896. Dezelfde krant schreef er ook over in januari 1905, in een bericht over Franse politiek: ‘Kan dat uitstel een gunstige wending geven voor de regeering? Ze heeft Vrijdag den dertienden overleefd, zeggen bijgeloovige politici; de critieke dag is daarmee voorbij.’ Het bijgeloof was dus in Nederland al bekend voor verschijning van de roman van Lawson in 1907.
Bijgeloof. Cipier: Vandaag wordt gij terechtgesteld! Veroordeelde: Vandaag? Op vrijdag de dertiende? Dat nooit! Want dat zou mij niets dan ongeluk brengen!’ (Het Vaderland, vrijdag 14 februari 1926)
Echt bekend werd de ongeluksdag in ons land pas na de Tweede Wereldoorlog, zegt historicus Albert van der Zeijden van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur, die onderzoek heeft gedaan naar bijgeloof voor een nog te verschijnen deel van de historische serie Het Alledaagse Leven. Hij ziet een sterk verband met de naoorlogse veramerikanisering van de Nederlandse cultuur en met de griezelfilm Friday the 13th uit 1980. Ook de nieuwsmedia droegen hun steentje bij. Van der Zeijden: ‘Journalisten trekken het bijgeloof zelf aan door er steeds over te publiceren.’
Wanneer vrijdag de dertiende op de kalender verschijnt (en deze week is het weer zover) rakelen de media de geschiedenis van dit bijgeloof weer op. Of het echt zo is dat “Niemand ontkomt aan vrijdag de dertiende”, zoals het ANP vorige maand kopte, is de vraag. Zeker is dat we in elk geval niet ontkomen aan de misverstanden rond de ongeluksdag.
Op vrijdag 13 maart besteedde het VARA-programma De Leugen Regeert aandacht aan dit Nieuwscheckers-onderzoek. Het item begint na 15.06 minuten.
