IJsjes, hamburgers en patat zijn net zo verslavend als heroïne en cocaïne. Dit berichtten onder andere De Pers en nieuwssites als scientias.nl, evmi.nl en hln.be op basis van een publicatie in Nature Neuroscience. Nieuwscheckers rook onraad en ging op onderzoek uit. Wat blijkt: de onderzoekers zelf hebben nooit gezegd dat junkfood even verslavend is als drugs. En hun proefpersonen waren ratten die niets anders te doen hadden dan spek en cheesecake eten.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Erger dan coke
Het onderzoek maakte een vloedgolf van media-aandacht los. Een kleine greep uit de koppen: “Junkfood even verslavend als drugs”, “Junkfood maakt even afhankelijk als drugs”, “Junkfood even verslavend als roken” en “Hamburger nog erger dan coke”. Alleen NRC-Handelsblad bracht de resultaten genuanceerder: “Ratten raken echt verslaafd aan vet junkfood.”
Het had nog genuanceerder gekund: alleen ratten die zich vervelen, geen gezelschap hebben en onbeperkt vet eten krijgen, raken verslaafd aan junkfood. Dat staat in het artikel “Dopamine D2 receptors in addiction-like reward dysfunction and compulsive eating in obese rats”, dat op 28 maart 2010 verscheen in het gezaghebbende tijdschrift Nature Neuroscience.
Obese ratten
Auteurs Paul Johnson en Paul Kenny, verbonden aan het Scripps Research Institute, een biomedisch onderzoeksinstituut in Florida, bestudeerden de veranderingen die verschillende diëten teweeg brachten in de hersenen van drie groepen ratten. De eerste groep mocht zich 40 dagen lang onbeperkt te buiten gaan aan spek, worst, cake, glazuur en chocola. De tweede groep mocht hier slechts beperkt van snoepen en de laatste groep kreeg alleen maar rattenvoer.
De ratten die onbeperkt mochten eten van het vette voedsel werden al snel heel dik en raakten steeds minder snel verzadigd. Bij deze ratten werden tekorten gemeten in het beloningsmechanisme in de hersenen. Vergelijkbare tekorten ontstaan wanneer ratten cocaïne of heroïne consumeren. De verslavingsachtige tekorten in de beloningsfunctie van de hersenen zouden tot overeten kunnen leiden en kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van obesitas.
Maar alleen de ratten die onbeperkt mochten genieten van het junkfood werden dwangmatige eters. De hersenen van de ratten die slechts beperkt van het energierijke voedsel konden eten en een normaal gewicht hadden, vertoonden geen tekorten in het beloningsmechanisme. Voor de magere ratten was junkfood dus niet verslavend. Bovendien leefden de ratten afgezonderd van elkaar in kooien. Ratten zijn extreem sociale dieren die eronder lijden als ze afgezonderd worden. Ook kregen ze geen speeltjes of wieltjes. Het menu bestond uit saai rattenvoer of uit cheesecake en spek. Dit staat gelijk aan een onderzoek waarbij gevangenen in een isoleercel kunnen kiezen tussen water en brood of onbeperkte hoeveelheden junkfood. De verslaving van de obese ratten aan het energierijke voedsel ontstond dus in een onnatuurlijke situatie.
Kun je op basis van dit onderzoek de conclusie trekken dat junkfood even verslavend is als drugs? Hoofdonderzoeker Kenny laat ons per email weten dat dat niet kan: “We zeggen eigenlijk nooit dat voedsel verslavend is, noch vergelijken we het met de werking van cocaïne of andere drugs. Met ons onderzoek hebben we slechts aangetoond dat de veranderingen die optraden in de hersenen van obese ratten gelijkenissen vertonen met de veranderingen in de hersenen van ratten die cocaïne of heroïne consumeerden. Vanwege deze overeenkomsten geloven we dat vergelijkbare neurobiologische processen ten grondslag liggen aan obesitas en drugsverslaving. Hiermee is echter niet gezegd dat drugs en junkfood even verslavend zijn.”
Als de onderzoekers zelf niet suggereren dat junkfood en drugs even verslavend zijn, waar komen al deze berichten dan vandaan?
Terug naar de bron
Hoewel de bron van de meeste berichten over het junkfoodonderzoek moeilijk te achterhalen is, lijkt het erop dat veel journalisten de oorspronkelijke publicatie in Nature Neuroscience niet hebben geraadpleegd. De journalisten van hln.be weigerden serieus te reageren op vragen van Nieuwscheckers. Hoogstwaarschijnlijk is hun bericht gebaseerd op andere nieuwsbronnen, bijvoorbeeld op Engelse of Amerikaanse websites. Daar zijn vergelijkbare berichten verschenen.
Evmi.nl, een site met nieuws voor de voedingsmiddelenindustrie, geeft zelf al aan het bericht gebaseerd te hebben op andere nieuwsbronnen. De journalist corrigeerde zijn artikel wel na het contact met Nieuwscheckers. Ook de journalist van scientias.nl verwijst naar een Amerikaanse website. Volgens scientias.nl is junkfood niet alleen net zo verslavend als drugs, maar ook als roken. Opvallend, want roken komt geen moment ter sprake in het onderzoek en ook niet in het Amerikaanse bericht. Bovendien heet de onderzoeker op scientias.nl geen Paul Kenny, maar Paul Kennedy.
Josca Westerhof van De Pers bracht de resultaten iets genuanceerder met de kop Eetverslaving net zo hardnekkig als drugsverslaving. Zij heeft het onderzoek in Nature Neuroscience wel zelf gelezen, zegt ze. Toch bevat ook haar artikel beweringen als “Hamburgers erger dan coke” en “Patat, ijsjes en hamburgers zijn net zo verslavend als drugs”. Uitspraken die de onderzoekers niet zelf de wereld in geslingerd hebben. Westerhof: “Dat junkfood even verslavend is als drugs, daar bedoel ik mee dat het inderdaad dezelfde verslavende werking heeft. Als je mijn hele artikel leest, blijkt daaruit duidelijk dat het gaat om eenzelfde verslavende werking. Even verslavend is natuurlijk geen enkele verslaving en dat is naar mijn weten ook nog nooit onderzocht. Daarbij snappen mensen zelf ook wel dat een heroïneverslaving anders is.”
Westerhof citeert ook de Nederlandse obesitasonderzoekster Chantal Nederkoorn van de Universiteit van Maastricht, die zegt dat afkicken van hamburgers minder makkelijk is dan afkicken van heroïne. Nederkoorn ontkent die uitspraak echter: “Ik heb alleen gezegd dat het voor mensen met obesitas erg moeilijk is om een normaal gewicht te verkrijgen en te behouden. Bijna even moeilijk als voor een heroïneverslaafde om af te kicken.” Westerhof weerspreekt dit: volgens haar heeft Nederkoorn wel degelijk gezegd heeft dat afkicken van een hamburger moeilijker is. De waarheid komt niet boven tafel.
Vertaling
Het blijkt erg lastig te zijn om wetenschap op een correcte manier te brengen. Voor wie de onderzoekspublicatie raadpleegt ligt het gevaar op de loer om van vage wetenschappelijke termen als “vergelijkbare onderliggende neurobiologische processen” een sensationeel bericht te maken dat eetverslaving gelijk stelt aan drugsverslaving. Bovendien lijken de meeste journalisten het nieuws dat junkfood even verslavend is als drugs van andere nieuwsbronnen te hebben overgenomen, zonder de inhoud daarvan te verifiëren door het oorspronkelijke onderzoeksrapport te raadplegen.
De berichtgeving over de verslavende werking van junkfood laat zien wat er fout kan gaan bij het vertalen van wetenschappelijk onderzoek in een hapklaar nieuwsverhaal. En ook hoe makkelijk journalisten informatie overnemen van hun (buitenlandse) collega’s.