Vegetariërs krijgen minder vaak kanker dan vleeseters. Ze hebben echter wel meer kans op darmkanker, aldus Gezondheidsnet.nl en Nu.nl op 16 maart. Deze nieuwssites baseerden zich op een bericht van BBC News. Het Agrarisch Dagblad gaf hetzelfde onderzoek echter heel anders weer en kopte ‘Meer darmkanker bij vegetarisch dieet’. Dat vegetariërs minder risico hebben op andere vormen van kanker, was volgens deze krant geenszins bewezen. BBC News zag dat anders: het aantal gevallen van kanker was bij vegetariërs wel degelijk significant lager dan bij vleeseters. Wie heeft gelijk? Nieuwscheckers zocht het uit en concludeert dat het hele onderzoek twijfelachtig is: “Als je twintig onzinverbanden onderzoekt, komt er puur door toeval al gauw één als significant naar voren.”
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
‘Wij schrijven voor veehouders’
Mariska Vermaas, die het artikel voor het Agrarisch Dagblad schreef, baseerde zich op een Duitse nieuwsbrief, Animal Health Online. Vermaas: “Alle feiten en cijfers in mijn bericht zijn daaruit overgenomen. Animal Health Online is voor mij in ieder geval een betrouwbare bron.” De kop ‘Meer darmkanker bij vegetarisch dieet’ heeft alles te maken met haar doelgroep: “Wij schrijven voor veehouders, producenten van vlees. Daarnaast zijn de cijfers over het verhoogde risico op andere vormen van kanker bij vleeseters niet significant, dus alleen het verhoogde risico op darmkanker bij vegetariërs is een geldige conclusie.”
Op Animal Health Online (AHO), een website die onderhouden wordt door een Duitse dierenarts, zijn inderdaad de conclusies uit het Agrarisch Dagblad terug te vinden. Vegetariërs hebben rond de 30 procent meer kans op darmkanker dan vleeseters, terwijl deze vorm van kanker gewoonlijk juist in verband wordt gebracht met hoge consumptie van varkens- en rundvlees, aldus AHO. Over het risico op andere vormen van kanker staat in het artikel: “Vegetariërs en viseters leiden trendmatig minder vaak aan andere vormen van kanker dan vleeseters, zonder dat het onderscheid als statistisch significant bewezen kan worden.” De redactie van AHO laat weten dat zij deze bevindingen rechtstreeks baseert op het wetenschappelijke artikel. Ook BBC News verwijst hiernaar – maar beweert dat vegetariërs wel degelijk significant minder aan kanker lijden. Die conclusie, mailt BBC-verslaggeefster Emma Wilkinson ons, is getrokken op basis van overleg met de onderzoekers. Hoe zit het nu echt?
Bovengemiddeld gezonde deelnemers
Het artikel waarin de resultaten van het onderzoek worden besproken, werd op 11 maart gepubliceerd in het American Journal of Clinical Nutrition. Het ging over vier dieetgroepen: vleeseters (mensen die vlees eten), viseters (mensen die geen vlees maar wel vis eten), vegetariërs (mensen die geen vlees of vis eten maar wel dierlijke producten) en veganisten (mensen die geen dierlijke producten eten). Vanwege het lage aantal gevallen van kanker bij veganisten – deze groep was aanzienlijk kleiner –, is deze groep ingedeeld bij de vegetarische categorie.
Alle deelnemers behoren tot een vaste onderzoeksgroep waarvan de universiteit van Oxford gebruik maakt, EPIC-Oxford, een cohort van 65.000 inwoners van het Verenigd Koninkrijk. De analyse van het aantal gevallen van kanker bij vegetariërs en niet-vegetariërs is gebaseerd op 52.706 deelnemers uit dit cohort.
Op de eerste pagina van het artikel staat dat het aantal gevallen van kanker in de totale onderzoeksgroep laag lag, vergeleken met nationale cijfers. We hebben dus te maken met een groep mensen die in dit opzicht gezonder is dan de gemiddelde Engelsman. De vegetariërs kregen minder vaak kanker dan de vleeseters, maar leden wel vaker aan darmkanker.
Alleen: het laatste verschil was wel significant, het eerste niet. Een verschil is significant als de kans dat het op toeval berust, kleiner is dan vijf procent, wat vaak wordt genoteerd als p < 0,05. In dit geval was p 0,052. Omdat iets nu eenmaal óf wel óf niet significant is, en niet een beetje, slaat de BBC de plank mis met de uitspraak dat het verschil tussen het risico op alle vormen van kanker bij vegetariërs en vleeseters significant is. De Duitse website AHO, en daarmee het Agrarisch Dagblad, doet het beter, met de conclusie dat dit verschil niet significant is. (Ze maken wel een andere fout: beide schrijven dat “vegetariërs 30% meer kans hebben op darmkanker dan vleeseters”; het percentage is namelijk 39%.)
Op de grens van het statistisch significante
Hoofdonderzoeker prof. Timothy Key, gevraagd in hoeverre hij de krantenberichten adequaat vindt, antwoordt dat de vergelijking van vegetariërs met vleeseters op de grens van het statistisch significante ligt. “De krantenberichten geven al die details niet, maar lijken me een redelijke en eenvoudige uitleg van de studie.”
De cijfers mogen dan op de grens van het significante liggen, ze zijn feitelijk niet significant. Het punt dat de BBC het rapport kritischer had moeten bekijken, wordt nog eens versterkt door de twijfels die er ook bij de onderzoekers zelf bestaan over de resultaten. Want het resultaat dat vegetariërs een verhoogd risico hebben op darmkanker, noemt ook Key verrassend: “Het kan voor een deel aan het toeval liggen en zou ook speculatief in verband gebracht kunnen worden met andere verschillen in dieet tussen de onderzochte groepen.”
Niet-representatief
De kneep zit hem in de onderzochte groep, zegt prof. Ellen Kampman, die de leerstoel Voeding en Kanker aan de Universiteit Wageningen bekleedt. “Wat in dit onderzoek vooral opvalt, is de onderzoeksgroep die ze hebben gebruikt om de groep vegetariërs mee te vergelijken. De vleeseters die zijn onderzocht, zijn allemaal deelnemers van EPIC-Oxford. Dat is toch een apart groepje, want deze mensen zijn hoogopgeleiden en eten minder vlees, en ze zijn over het algemeen gezonder dan andere Engelsen en mensen in andere landen. Het is een niet-representatieve groep.”
Dit heeft volgens Kampman niet alleen gevolgen voor de onderzoeksresultaten: “Zo verhoogt overgewicht de kans op darmkanker; de vergelijkingsgroep bestaat uit mensen die allemaal gezond zijn. Bovendien gebruiken de mensen uit de vergelijkingsgroep die vlees eten, allemaal ook meer zuivel dan de groep vegetariërs, wat een goede bescherming is tegen darmkanker. Dat is overigens ook opvallend. Maar ik weet niet of dat komt doordat de veganisten bij de vegetariërs zijn gerekend, die gebruiken natuurlijk geen zuivel.” Omdat de groep vleeseters niet representatief is, zegt het onderzoek “meer over vegetariërs op zich dan over de vergelijking tussen vleeseters en vegetariërs.”
Meer geld te makken
“Al met al maakt dit het onderzoek lastig interpreteerbaar.” Bovendien, zegt Kampman, is het sowieso lastig om de factor ‘wel of niet vegetarisch eten’ te isoleren van andere factoren die bepaald worden door je leefstijl: “De consumptie van vlees verhoogt wel degelijk het risico op darmkanker, maar er spelen nog een heleboel andere factoren mee. Iedereen weet ook wel dat vegetariërs over het algemeen een gezondere leefstijl heben. Zij hebben hierdoor een lager risico op vormen van kanker. Vegetariërs behoren over het algemeen tot een hoge sociaal-economische klasse, zijn hoogopgeleid: ze zijn zelfbewust en hebben vaak wat meer geld te makken. Daarom eten ze ook vaker natuurlijke producten en bewegen ze vaak ook meer. Dus het is moeilijk te onderscheiden of het verband nu echt ligt aan het voedsel of aan de gehele levensstijl.“
Visexpeditie
Wetenschapsjournalist Hans van Maanen is zelfs nog kritischer over het onderzoek: “Het is een visexpeditie, geen wetenschappelijk onderzoek. Als je twintig onzinverbanden onderzoekt, komt er puur door toeval al gauw één als significant naar voren. Zeker als dit ‘verrassend’ is, en biologisch niet erg plausibel, moet je aan een toevallige treffer denken. Er zijn methoden om dat bezwaar te ondervangen, maar daar hebben de onderzoekers geen gebruik van gemaakt. Ze lijken zich van geen kwaad bewust.”
Waarom, vraagt Van Maanen zich af, komt een redelijk erkend verband als dat tussen alcohol en borstkanker in dit onderzoek niet terug? “Dat wijst er ook op dat de groepen inderdaad niet zo representatief zijn, net als de lage totale kankerincidentie.” En mocht er inderdaad een verband zijn tusen vegetarisme en darmkanker, dan is dat niet bepaald indrukwekkend: ”Vergelijk het risico op longkanker bij rokers (87 keer hoger) met de verhoging (1,5 keer) van het risico op darmkanker bij vegetarisme. De vraag of de totale verlaging van 0,07 keer op alle kanker bij vegetariërs nu wel of niet significant is, wordt dan wel wat futiel. In absolute aantallen scheelt het waarschijnlijk niet meer dan twee of drie gevallen.”
Conclusie
Het is een bekend probleem van wetenschapsnieuws: de ene week blijkt uit onderzoek bij wijze van spreken dat koffie slecht is voor je hart, de volgende week dat drie koppen koffie per dag juist heel gezond zijn. Nieuwsmedia die berichtten over het onderzoek naar vegetariërs en kanker hadden de lezers beter bediend door het onderzoek zelf kritischer door te lichten en de uitkomsten in de context te plaatsen van eerder onderzoek op hetzelfde gebied.
Rapport: Key, T. et al, ‘Cancer incidence in vegetarians: results from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC-Oxford)’, in: American Journal of Clinical Nutrition, voorpublicatie, 11 maart 2009.
