Kun je als ouders in spe zelf de kans vergroten op een dochter? Ja, door een zoutarm dieet te volgen en op het juiste moment te vrijen, meldden Nederlandse media begin september. Zo zou je de kans op een meisje met wel 81 procent vergroten. Na de aanvankelijke positieve berichtgeving kwamen wetenschapsjournalisten een week later met kritische vragen. Was de berichtgeving niet te mooi om waar te zijn?
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Nieuwscheckers verdiepte zich in het journalistieke proces en stuitte op interessante uitkomsten. De onderzoekster over de wetenschapsjournalist: “Ik ben nooit benaderd voor wederhoor. ” De wetenschapsjournalist: “Een persbericht is de eerste stap. Wij als journalisten zijn de wederhoor al.”
Het recept voor meisjesbaby’s was te horen op de radio (onder meer bij Q-Music en NOS Headlines) en het stond in twintig kranten, waaronder de Volkskrant, Trouw, De Telegraaf, het AD en een hele reeks regionale kranten. De journalisten brachten het rooskleurige nieuws uit het persbericht, in sommige gevallen aangevuld met reacties van de betrokken onderzoekers. Kritische reacties volgden pas enkele dagen later op de websites Kennislink, Ouders Online en Sargasso. Maar in plaats van hun pijlen te richten op hun minder kritische collega’s, kraakten de wetenschapsjournalisten het onderzoek en de onderzoekster af.
Persbericht
Wat is er nou misgegaan? Of eigenlijk: is er überhaupt iets misgegaan tijdens de berichtgeving over dit onderzoek? Om die vraag te beantwoorden, gaan we terug naar het begin: het persbericht. Het persbericht kwam van Annet Noorlander van Gender Consult, een adviesbureau voor geslachtsbeïnvloeding.
De meisjesmethode van Gender Consult was vijf jaar geleden ook al in het nieuws. Maar doordat het wetenschappelijk onderzoek toen nog niet was afgerond, waren er kritische reacties van onder andere Joep Geraedts, hoogleraar genetica aan de Universiteit van Maastricht. Geraedts was toen al deel van het onderzoeksteam maar zei de uitslagen van het onderzoek af te wachten.
Op het moment van schrijven staat het persbericht niet meer online, maar Gender Consult stuurde het ons op aanvraag toe. Het bericht stelt de onderzoeksresultaten mooier voor dan ze zijn. De belangrijkste alinea: “Aan het onderzoek werd deelgenomen door ruim 170 stellen met een meisjeswens. […] Tijdens de behandeling kregen de echtparen adviezen op het gebied van voeding en geslachtsgemeenschap. Van de vrouwen die aantoonbaar de adviezen opvolgden kreeg 81% een meisje.”
Significant verschil over een kleine groep
Het klinkt op het eerste gehoor heel mooi. 170 stellen? Waarvan 81 procent een meisje kreeg? Fantastisch nieuws! Toch is die gevolgtrekking incorrect. Het persbericht stelt dat het succespercentage alleen betrekking heeft op “de vrouwen die aantoonbaar de adviezen opvolgden”, maar verzuimt vervolgens te melden hoeveel vrouwen dat waren. Waren het de 170 stellen die meededen? Nou… nee. Het uiteindelijke onderzoeksresultaat van 81 procent is gebaseerd op een groep van 32 vrouwen, bij wie 26 meisjes zijn geboren. De rest viel om diverse redenen af. De 81 procent is flink meer dan de gebruikelijke 48 procent. “Dat is een significant verschil,” aldus Geraedts in een telefonische reactie aan Kennislink. De term ‘significant verschil’ is belangrijk binnen wetenschappelijk onderzoek. Het betekent dat de uitkomst wetenschappelijk gezien niet op toeval berust, maar dat er wel degelijk sprake is van een verband tussen dieet en resultaat.
Kritiek van wetenschapsjournalisten
Toch was niet iedereen zo positief. Kritiek kwam er voornamelijk uit de hoek van de wetenschapsjournalisten en verscheen onder andere op de websites Kennislink en Sargasso (met uitvoerige repliek van Noorlander). Kennislink-redacteur Ronald Veldhuizen vond dat de opzienbarende uitkomsten gebaseerd zijn op een te klein aantal succesvolle stellen en schreef: “Wie 21 keer een munt opwerpt en 16 keer (of meer) kop terugkrijgt, trekt eveneens niet meteen de conclusie dat er iets speciaals met de munt gaande is. Je zou de munt veel vaker moeten opgooien om er iets zinnigs over te kunnen zeggen.”
Sargasso bracht een stuk van Henk Boeke, redacteur van Ouders Online, in samenwerking met wetenschapsjournalist Hans van Maanen. Hun voornaamste bezwaar was dat de uiteindelijke testgroep raar was samengesteld. Deze bestond uit 50 stellen die aan alle eisen voldeden. Van deze 50 hadden er 21 correcte bloedwaarden, en bij hen werden 16 dochters geboren. Bij de 29 paren die niet meetelden, werden er slechts 7 dochters geboren. “Wanneer je beide subgroepen weer bij elkaar optelt en uitgaat van de 50 oorspronkelijke koppels, komen er nog steeds meer jongens dan meisjes uit, namelijk 27 jongens en 23 meisjes.”
Reacties van wetenschappers
Hoe kom je er nu als journalist achter wie gelijk heeft? Op het moment van schrijven is het onderzoek ter perse en is het net onderworpen aan een peer-review: kritiek van anonieme wetenschappers die het onderzoek screenen voordat het gepubliceerd wordt. Deze reacties zijn niet openbaar, maar zorgen voor een bepaalde mate van kwaliteit wanneer het op wetenschappelijke resultaten aankomt.
Bij een nieuwsbericht met grote impact is het nooit verkeerd om een onafhankelijke deskundige te raadplegen. Veel van de journalisten die aanvankelijk berichtten over de meisjesmethode bleven hierbij in gebreke en ook de wetenschapsjournalisten vertrouwden op hun eigen expertise. Nieuwscheckers heeft het onderzoek daarom voorgelegd aan enkele andere specialisten. Deze waren niet zo positief.
Martina Cornel, hoogleraar Community Genetica & Public Health aan het VU medisch centrum, geeft in een e-mail aan dat het een erg klein aantal zwangerschappen betreft om echt te kunnen zeggen dat de methode werkt. Daarnaast vindt zij dat het onderzoek, aangezien er van de 172 inschrijvingen slechts 32 stellen mee konden tellen, praktisch gezien geringe betekenis heeft.
Ook Anton Grootegoed , hoogleraar biochemische endocrinologie en hoofd van de afdeling Voortplanting en Ontwikkeling aan het Erasmus Medisch Centrum, is na het lezen kritisch gestemd. “Er zijn erg veel onbekende factoren binnen het onderzoek en er is geen enkel inzicht in mogelijke mechanismen.” Hij noemt de wetenschappelijke onderbouwing ‘zwak’. Zo valt op dat er blijkbaar een erg grote kans is op het krijgen van een jongen wanneer het dieet niet goed gevolgd wordt. “Hier wordt echter nauwelijks op in gegaan, met een verwijzing naar een 17 jaar oud en onbeduidend artikel. Als reviewer had ik dit niet geaccepteerd. De aanwijzingen dat er door een dieet in combinatie met “timing” echt een grotere kans op een meisje is, zijn erg zwak. Ik vind het niet in orde om dit aan mensen met hoop voor te houden.”
Reactie Gender Consult
Natuurlijk hebben wij ook de schrijfster van het persbericht, Annet Noorlander, tevens eigenaar van Gender Consult, om een reactie op deze kritiek gevraagd. Noorlander verbaast zich over alle negatieve reacties: “Die scoren blijkbaar beter in de journalistiek.”
Ze is het ook oneens met de kritiek op de wetenschappelijke onderbouwing. “Wij hebben alles correct toegepast; we hebben eerst voorspellende criteria opgesteld en van de 32 vrouwen die zich aan alle voorwaarden hebben gehouden hebben er 26 een meisje gekregen. In het persbericht heb ik ook letterlijk gezegd ‘van de mensen die zich aantoonbaar aan het dieet hebben gehouden’. Ik heb niet de volledige methode in het persbericht gezet, het was de bedoeling met het persbericht journalisten te prikkelen, er staan geen onwaarheden in.”
Kritiek is er volgens Noorlander enkel gekomen vanuit de journalistiek. “Vanuit de peer review is er geen kritiek gekomen, dat lijkt me toch belangrijker.” Dat de reacties zich vaak richten op het commerciële belang van Noorlander, vindt zij flauw: “Ik heb er niet voor niets de Universiteit van Maastricht bij gehaald.” Het steekt Noorlander dat ze door Sargasso en Kennislink nooit is benaderd voor wederhoor. “Mensen als Hans van Maanen hebben zonder mij ook maar iets te vragen of te laten weten negatieve dingen over mijn onderzoek online gezet.”
Hoor en wederhoor
Nieuwscheckers vroeg Hans van Maanen, die als eerste zijn kritiek uitte in een KRO-programma, om een reactie op de woorden van Noorlander. “Ik vind dat wanneer iemand, een wetenschapper of iemand anders, een persbericht of onderzoek de deur uitdoet, hij of zij de eerste stap zet”, aldus Van Maanen. “Mevrouw Noorlander is de hoor. Wij als journalisten zijn de wederhoor en leveren de kritiek.”
Daarnaast vindt Van Maanen dat wederhoor bij een artikel over wetenschappelijk werk eigenlijk onnodig is. “In de wetenschap werkt het wel zo, maar wij zijn journalisten en geen wetenschappers. We belichten alle kanten van een zaak en bij twijfel vragen we het een deskundige op het gebied. Dat is hoe journalistiek werkt.”
Nieuwscheckers heeft in samenwerking met Tilburgse factcheckers reacties gevraagd van de journalisten die begin september het nieuws in de diverse kranten gebracht hebben. Startpunt hiervoor was het artikel van De Telegraaf op 7 september. Dit artikel lijkt immers letterlijk overgenomen van het persbericht van Noorlander. Helaas weigerde de Telegraaf, bij monde van Chantal Antonio, mee te werken. De reacties van de journalisten van de Volkskrant en het AD kunt u lezen op de site van de Tilburgers (nog niet online, red.).
Kortom
Wat is er nou misgegaan? Veel kranten baseerden hun artikelen slechts op het persbericht over het ‘meisjesdieet’. Dit persbericht presenteerde het onderzoek echter rooskleurig door wèl het hoge succespercentage te noemen, maar nìet het grote aantal onsuccesvolle meisjeswensouders. Journalisten hebben dat gebrek aan nuance overgenomen, ook zonder onwaarheden te vertellen. Wetenschapsjournalisten meenden vervolgens gaten te kunnen schieten in de onderzoeksmethode en vielen en passant de onderzoekster persoonlijk aan. Ook uit de wetenschappelijke hoek zijn kritische geluiden te horen, hoewel het onderzoek de peer review heeft doorstaan, en er binnen de wetenschap altijd kritische reacties zijn.
Nieuwscheckers concludeert dat alle artikelen ervan hadden geprofiteerd als de journalisten naar meer partijen hadden geluisterd – of ze dat nu ‘hoor’ of ‘wederhoor’ noemen.