Loyale kanalen: hoe Rusland via een omweg het Nederlandse publiek bereikt

Begin maart stelde de Europese commissie een ban in tegen Russische staatsmedia. Het betekent dat in Nederland nieuwssites van RT en Sputnik op zwart gingen. Hoewel die blokkade eenvoudig is te omzeilen voor iedereen die een VPN-abonnement heeft, en zich dus een Servisch IP-adres kan aanmeten, is het directe bereik van Russische media toch wat gekrompen.

Maar bronnen van Russische (des)informatie zijn daarmee verre van onbereikbaar, want op social media worden foto’s en filmpjes en verhalen met desinformatie volop gedeeld door Nederlandstalige accounts. Er zijn bovendien meer wegen en een daarvan loopt via internetsites op de extreemrechtse flank.

Daar floreren sinds het begin van de coronapandemie allerhande complottheorieën over verborgen agenda’s van politici, risico’s van vaccins, en motieven achter vrijheidsbeperkende maatregelen en QR-codes. Die corona-desinformatie is overigens voor een deel afkomstig uit Russische en Chinese bron.

De oriëntatie op Russische bronnen bestond dus al langer, en sinds het begin van de oorlog in Oekraïne fungeren dezelfde sites als doorgeefluik en versterker van propaganda en desinformatie.

Onderstaande analyse kijkt naar de bronnen en het tijdsverloop achter enkele Oekraïne-artikelen op Frontnieuws, een Nederlandse site die een reputatie heeft op het vlak van verspreiding van complottheorieën, hoaxes, junknieuws en pro-Russische desinformatie. Frontnieuws is de opvolger van het extreemrechtse, antisemitische Fenixx (nu nog een lemma op Frontnieuws).

• Tass               16:55: Минобороны РФ опровергло обвинения Киева в убийстве мирных жителей в Буче.
• Fria Tider       17:38: Ryssland: Massakern är fejk.
• Frontnieuws   18:07: Valse vlag – Rusland: het bloedbad is nep.

Er is inmiddels veel geschreven en gefactchecked naar aanleiding van berichten over burgerslachtoffers in Bucha. Het Russische ministerie van Buitenlandse zaken postte op 3 april een ontkennende verklaring op Telegram, die later door andere bronnen werd overgenomen, waaronder persbureau Tass, dat schrijft: “Het Russische ministerie van Defensie heeft de beschuldigingen van Kiev van het doden van burgers in Bucha ontkend.”

Op basis van dat bericht maakt Fria Tider, een radicaal-rechtse, Zweedstalige website een nieuwsbericht met de kop “Rusland: het bloedbad is nep”. De site verwijst daarin ook naar een video gepost in het Telegramkanaal van het Russische ministerie van Defensie.

Frontnieuws neemt het bericht van Fria Tider in vertaalde versie integraal over. Vergelijking van beide versies doet machinevertaling met DeepL vermoeden, gevolgd door een redigeerslag op leesbaarheid [in deze pdf worden beide versies vergeleken].

Frontnieuws breidt de tekst uit met enkele vertaalde alinea’s en beeld van Veterans Today, een Amerikaanse pro-Kremlin complotsite. Veterans Today schrijft met grotere verontwaardiging en expliciet beeld over Bucha, en verwijst daarbij naar Russisch persagentschap Sputnik. Frontnieuws neemt de eerste twee woorden over uit de kop van Veterans Today – “False Flag: Watch NATO’s Fake Corpse Express in Bucha, Ukraine”. Zo ontstaat een samengesteld, nieuw bericht: Valse vlag – Rusland: het bloedbad is nep

Opvallend in de vertaling en bewerking van Russische informatie door rechtse complotsites is de overduidelijke toevoeging van extreme verontwaardiging, expliciete beelden en quasi-forensische verklaringen. Desinformatie wordt kortom aangescherpt en verrijkt tijdens de verdere verspreiding. De oorspronkelijke bron  – een ministeriewoordvoerder via Tass –  is daarmee vergeleken saai en ingetogen.

• RT                  11:02: Dozens reported killed in Donbass rocket strike
• SouthFront   11:45: Ukrainian Tochka-U Hit Kramatorsk In Another Bloody Provocation. Dozens Of Civilians Killed [Mirror]
• Frontnieuws 12:10: BREAKING: Oekraïense Tochaka-U treft Kramatorsk in een nieuwe bloedige provocatie – Tientallen burgers dood

De berichtgeving die volgde op de raketexplosie bij het station van Kramatorsk vertoont op complotsites veel overeenkomsten met de dynamiek rond Bucha,  inclusief categorische ontkenning van Russische betrokkenheid, en een opvallend verschil in toon ten opzichte van Russische media.

Het station van Kramatorsk, waar 8 april honderden burgers stonden te wachten op evacuatie met de trein, werd rond 9:30 Nederlandse tijd getroffen door een raket met clustermunitie. Rond elf uur verschijnt een bericht op RT  [link geblokkeerd] waarin het voorval feitelijk wordt beschreven [schermafbeelding van nieuwsbericht op RT]

De strijdende partijen komen allebei aan het woord met verklaringen en vermoedens over het type munitie en de afzender: Russische of Oekraïense strijdkrachten. Er wordt geen zwarte piet uitgedeeld: “Kiev beschuldigde Rusland onmiddellijk van de verantwoordelijkheid, terwijl de door Moskou gesteunde lokale strijdkrachten het Oekraïense leger de schuld voor de doden hebben gegeven.”

SouthFront, een Engelstalige in Rusland geregistreerde pro-Kremlin website , geeft een gepolariseerde draai aan het nieuws. De site parafraseert in het begin duidelijk de berichtgeving van RT, en haalt dezelfde woordvoerders aan, maar componeert er een uitgesproken anti-Oekraïens verhaal mee. “Intussen zijn de reguliere media al bezig met het verspreiden van beweringen over de Russische Iskander-raket, waarbij zij de Russische strijdkrachten de schuld geven van weer een nep-slachting onder de burgerbevolking.”

De raketinslag is volgens SouthFront een doelbewuste actie van de Oekraïense strijdkrachten en het ‘nazi-regime in Kiev’, en dat wordt geïllustreerd met expliciet beeld van slachtoffers. De kop laat geen ruimte voor twijfel: “BREAKING: Ukrainian Tochka-U Hit Kramatorsk In Another Bloody Provocation. Dozens Of Civilians Killed (Photos 18+)”

Frontnieuws heeft het artikel van SouthFront integraal overgenomen, inclusief een dozijn beelden, die op vrijwel dezelfde positie verspreid door de tekst staan. Het Engelse artikel is machinevertaald en lijkt daarna vooral op stijl en leesbaarheid geredigeerd, de kop is vrijwel letterlijk overgenomen. [in deze pdf worden beide versies vergeleken].

• RT                  11:29: Russia seeks to end US-dominated world order – Lavrov
• NewsPunch  13:29: Russia Intends To End The US Dominated World Order
• Frontnieuws 15:19: Rusland is van plan een einde te maken aan de door de VS gedomineerde Wereldorde

Hoewel media als RT en Rossiya24 in het Westen minder toegankelijk zijn geworden, zijn soundbites van Russische televisie op Westerse websites terug te vinden. Een voorbeeld daarvan is een televisie-interview van met buitenlandminister Sergey Lavrov op Rossiya24, waarin hij zijn visie op het conflict in Oekraïne uit de doeken doet. RT bericht erover in het Engels [link is geblokkeerd] en maakt het zo toegankelijk voor een wereldwijd publiek. [screencap van bericht op RT]

NewsPunch, een Amerikaanse bron van fake news en Russische propaganda, wijdt er korte tijd later een bericht aan. Veel tekstdelen en quotes uit het bericht op RT komen erin terug. Mogelijk heeft NewsPunch de bewerking op zijn beurt uit een andere bron, omdat rond het tijdstip van publicatie meer vergelijkbare teksten en quotes online circuleren. Persbureau Indo-Asian News Service (IANS) is daarvan de bron.

Hoe dan ook heeft Frontnieuws het bericht van NewsPunch integraal vertaald, vermoedelijk met DeepL. De zij-aan-zij vergelijking in Word van de oorspronkelijke machine-vertaling van NewsPunch en de versie van Frontnieuws toont sporen van redigeren op leesbaarheid [in deze pdf worden beide versies vergeleken].

Overname van tekst van RT via NewsPunch naar Frontnieuws is vrijwel integraal gebeurd, met uitzondering van de slotalinea van RT over de aanleiding van het conflict. “Rusland heeft nu geëist dat Oekraïne zich officieel neutraal verklaart en zich nooit zal aansluiten bij het door de VS geleide militaire blok van de NAVO. Kiev houdt vol dat het Russische offensief volledig niet-uitgelokt was en ontkent dat het van plan was de twee republieken met geweld te heroveren.”

Daarin klinkt enige distantie door en het standpunt van de regering in Kiev, maar ook op dit detail blijken complotsites veel uitgesprokener in hun informatie-keuze dan de oorspronkelijke bron. Dus die nuance is weggeredigeerd.

Rusland-gezinde complotsites kunnen door onderlinge overname en machinevertaling van artikelen het breaking news op de voet volgen in het tempo van mainstream media. Ze wekken daarbij met links de indruk te putten uit officiële bronnen. Dat is maar ten dele waar, want ze doen meer dan Russisch nieuws en propaganda doorgeven. De meest extreme polarisatie en desinformatie rond Oekraïne-nieuws voegen deze websites namelijk zelf toe. Ze gaan daarin veel verder dan hun mediabronnen, zoals Russische persbureaus en staatsmedia.