Drie scholieren verzonnen het nieuws dat de zeventienjarige Bram van Stadt een ton had verdiend door achthonderd euro te investeren in bitcoins. Journalisten van de Gooi- en Eemlander, De Telegraaf, AD, NH Nieuws en Trouw trapten erin. Hoe kan dat?
Reconstructie: hoe Bram van Stadt in de media kwam
Het begint met een schoolopdracht. De leerlingen die aan het Laar & Berg College in Laren een filmvak volgen, moeten een documentaire maken. Paul Jonker (havo 5) en Nash Gorter (vwo 6) willen die maken over ‘nepnieuws’.
Op televisie hebben ze gezien hoe een ‘nepnieuwsfabriek’ in Rusland er in slaagt om verzonnen nieuws in de westerse media te krijgen. Zou het echt zo makkelijk zijn om een nepbericht in de Nederlandse media te krijgen? Ze besluiten het zelf te proberen. En alles te filmen voor hun documentaire.
De scholieren verzinnen een verhaal over een jongen die op zijn dertiende achthonderd euro krijgt van zijn oma en besluit om van dat geld bitcoins te kopen. Vier jaar later is de bitcoin flink in waarde gestegen waardoor zijn investering meer dan honderdduizend euro waard is geworden. De bitcoin staat flink in de belangstelling omdat de waarde enorm snel stijgt, dus dat moet een verhaal zijn dat media interessant vinden. Maar hoe krijg je zo’n verhaal onder de aandacht van journalisten?
Persbericht
Ze besluiten een persbericht te maken. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan, want dat hebben ze nog nooit gedaan. Ze zoeken op internet naar richtlijnen en voorbeelden.
Ook maken ze in de mediatheek van het Laar & Berg College een foto van hun vriend Moos van Dorp. Hij zal figureren als de rijke scholier, die ze de naam Bram van Stadt geven. Ze verzinnen dat Bram een leerling is van het Gemeentelijk Gymnasium in Hilversum. De foto zal later door diverse media gepubliceerd worden.
Op 10 november zetten ze hun nogal knullige persbericht met foto op een persberichtenwebsite. Ook sturen ze het bericht naar het AD, De Telegraaf, Trouw, de Volkskrant, het Jeugdjournaal, en de lokale nieuwssite gooisch.nieuws.nl.
Alleen van gooisch.nieuws.nl krijgen ze een reactie. De site mailt dezelfde dag al dat ze het een leuk bericht vinden. Op 15 november verschijnt op gooisch.nieuws.nl het eerste bericht in de media over Bram van Stadt: Hilversumse scholier verdient een fortuin aan bitcoin investering.
Later tonen ook andere lokale media interesse. Zo verschijnt op 23 november een artikel in de huis-aan-huis-krant de Gooi en Eembode, met de foto die de scholieren hebben gemaakt.
RTV Utrecht
Omdat ze van andere media niks horen, besluiten ze om hun persbericht nog verder te verspreiden, onder meer naar de regionale omroep RTV Utrecht en de regionale krant de Gooi- en Eemlander. Ze gebruiken daarvoor de tekst van gooisch.nieuws.nl, omdat die beter is dan hun eigen persbericht.
De truc werkt: dezelfde dag al belt een journalist van RTV Utrecht. Paul doet zich voor als Bram van Stadt en beantwoordt de vragen. Om de kans te vergroten dat RTV Utrecht iets met het nieuws gaat doen vertelt hij dat Bram in Hollandsche Rading woont, want dat dorp ligt in Utrecht, terwijl Hilversum in Noord-Holland ligt. Desondanks doet RTV Utrecht uiteindelijk niets met het interview: er volgt geen publicatie.
Gooi- en Eemlander
Kort erna belt een journalist van de Gooi- en Eemlander. Wederom doet Paul alsof hij Bram van Stadt is en geeft antwoord op de vragen van Annemarie de Jong. Tegen haar zegt hij ook dat hij in Hollandsche Rading woont. Op 17 november wordt het artikel gepubliceerd: Hilversummer zet €800 van oma om in fortuin aan bitcoins. Merkwaardig genoeg is Bram volgens de kop boven het artikel ‘Hilversummer’, maar komt hij volgens de tekst in het artikel uit Hollandsche Rading.
Tijdens het telefonisch interview vraagt journalist De Jong nog voor de zekerheid: en dit is geen grap? Bram stelt haar gerust: het is geen grap. Blijkbaar is dat voldoende, want in haar artikel schrijft De Jong: “Het waargebeurde sprookje begint in 2013.”
Ook De Telegraaf publiceert over Bram van Stadt: Cadeautje van oma nu ton waard. Dit artikel is gemaakt op basis van het artikel uit de Gooi- en Eemlander.
NH Nieuws
Dan gaat het opeens vanzelf. NH Nieuws, de regionale omroep van Noord-Holland belt spontaan om bij Bram langs te komen voor een interview. Op video. Daar hadden de jongens geen rekening mee gehouden. Want waar moeten ze dat doen? In de Gooi- en Eemlander stond dat Bram in Hollandsche Rading woont, maar daar woont geen van drieën.
Ze wagen het erop en nodigen de journalist uit in het huis van Nash, in Naarden. Dat wekt kennelijk geen argwaan, op 20 november in de avond staat de NH Nieuws-journalist voor de deur. Wat kennelijk ook geen argwaan wekt is dat naast de deurbel een naambordje hangt waar de naam Van Stadt niet op staat. Wel vermeldt het bordje de namen van de ouders van Nash: Eric Gorter en Brigitte de Leeuw. De journalist stelt er geen vragen over. Dezelfde avond staat de video online: Tiener investeert cadeautje van oma in bitcoins: 100.000 euro verdiend.
Ook Paul en Nash zijn te zien in de video van NH Nieuws. Ze komen als vrienden van Bram aan het woord. Maar ook maken ze zelf video-opnames. Ze vertellen de journalist dat ze een documentaire maken over hoe Bram onverwacht rijk werd en hoe de media daar verslag van doen.
AD
Twee dagen later, op 22 november, wil ook het AD langskomen om te filmen. Dat is lastig. Ze kunnen niet terecht in het huis van Nash, want zijn ouders zijn thuis. Paul alias Bram zegt de AD-journalist daarom dat ze naar Eemnes moet komen, waar hij woont. De journalist vindt het geen probleem. Eenmaal ter plekke vertelt ‘Bram’ dat het niet zijn huis is, maar het huis van zijn vriend Paul.
Op 23 november komt de video online op AD.nl: Bram (17) kocht bitcoins van zijn zakgeld en werd rijk.
De jongens verbazen zich steeds meer hoe makkelijk de journalisten trappen in hun smoezen en gedraai. Zo wil NH Nieuws graag dat de oma van Bram aanwezig is bij het interview. Paul verzint spontaan dat dat niet gaat omdat ze in Frankrijk is. De journalist stelt voor om het interview uit te stellen tot ze terug is. Snel antwoordt Paul dat ze niet op vakantie naar Frankrijk is, maar er woont. Ook dit levert geen argwaan op.
Als AD komt filmen hebben ze op de laptop waarop Bram de koers van de bitcoin laat zien, ook een artikel over nepnieuws open staan. ‘Fake news and the death of democracy in Cambodia’ luidt de titel die zichtbaar is in het tabblad van de browser.
Screenshot uit de video van AD waarin rechtsboven het tabblad is te zien van een artikel over ‘fake news’.Als NH Nieuws en AD langskomen voor een interview, draagt Bram een andere bril. Op de foto bij het persbericht draagt hij een bril van een klasgenoot. Tijdens het bezoek van de journalisten een bril van de vader van Nash.
Trouw
Later volgt ook nog een telefonisch interview met Johan van Heerde van Trouw. Hij schrijft een artikel over de opmars van de bitcoin: De koers van de bitcoin nadert de magische 10.000 dollar.
Van een collega krijgt hij de tip om Bram van Stadt te bellen om zijn artikel aan te vullen met het verhaal van iemand die flink heeft verdiend aan bitcoins. Net als het andere artikel wordt dit interview gepubliceerd op 27 november: Zijn oma schonk hem 800 euro en nu is Bram (17) een rijk man.
Van Heerde is de eerste journalist die vraagt om een bewijs van aankoop van de bitcoins. Hij krijgt als antwoord dat Bram dat niet wil geven omdat er privacygevoelige informatie op staat. Dat klinkt de Trouw-journalist plausibel in de oren en hij maakt er verder geen probleem van.
Van Heerde wil ook graag met Brams oma bellen. ‘Bram’ zegt dat ze moeilijk te bereiken is in Frankrijk en dat hij wel een quote zal sturen als hij haar aan de telefoon krijgt. Later vraagt de journalist via WhatsApp waar Bram woont, waarop Paul antwoordt: ‘Eemnes’. Deze woonplaats komt niet in het artikel in Trouw, maar het wekt blijkbaar ook geen bevreemding dat andere media een andere woonplaats hebben gemeld.
Waarom journalisten argwaan hadden moeten hebben
Nadat de artikelen in de Gooi- en Eemlander en De Telegraaf is gepubliceerd, ontvangt Nieuwscheckers de tip dat het verhaal van Bram van Stadt doorgestoken kaart is. We besluiten te checken of dat het geval is. Al snel stuiten we op aanwijzingen dat het verhaal niet klopt. Aanwijzingen die de journalisten ook hadden kunnen vinden. En die op zijn minst argwaan hadden moeten wekken.
1. Motief voor publiciteit
Stel je hebt een ton verdiend met investeren in bitcoins. Waarom zou je dat aan de grote klok hangen? Waarom zou een scholier daarover een persbericht opstellen en verspreiden? Dat is op zijn minst verdacht. Tenzij we te maken hebben met iemand die graag in de belangstelling staat.
2. Geen hits op internet
Wie gaat zoeken op ‘Bram van Stadt’ vindt alleen het persbericht en de berichten die over hem zijn verschenen in de media. Verder niets. Dat kan, er is over veel mensen niets te vinden op internet, maar levert dus ook geen aanwijzing op dat hij zou bestaan.
3. Afwezigheid op sociale media
Bram van Stadt heeft geen Facebookprofiel. Wel een Instagramprofiel, maar daar heeft hij maar drie berichten op staan. Voor iemand die zijn bitcoinwinst graag in de schijnwerpers zet, is hij opvallend bescheiden aanwezig op sociale media. Ook verdacht: op de foto op Instagram draagt Bram geen bril.
Het profiel van Bram van Stadt op Instagram, met maar drie posts. En Bram van Stadt zonder bril.
4. Zijn achternaam bestaat niet in Nederland
De familienaam ‘van Stadt’ komt volgens de Nederlandse familienamenbank niet voor in Nederland. Wel ‘Stadt’, ‘van de Stadt’ en ‘van der Stadt’. Die niet-bestaande namen waren destijds ook een aanwijzing dat de serie-fantast Perdiep Ramesar zijn journalistieke verhalen voor Trouw en het AD verzon.
5. De locatie van de foto van Bram
Foto’s bevatten vaak ‘metadata’. Dit zijn gegevens over onder meer de camera waarmee de foto is gemaakt. Maar ook waar en wanneer de foto is gemaakt. Op internet zijn tools te vinden waarmee deze ‘metadata’ zichtbaar kan worden gemaakt. Bijvoorbeeld Jeffrey’s Image Metadata Viewer. Gooi de foto (het origineel staat hier) van Bram van Stadt er doorheen en je vindt onder meer dat de foto niet genomen is op het Gemeentelijk Gymnasium in Hilversum, maar in Laren, bij het Laar & Berg College, de school van de jongens.
Uit bovenstaande reconstructie valt op te maken dat er verschillende momenten zijn geweest die voor argwaan hadden kunnen zorgen bij de journalisten:
1. De woonplaats van Bram van Stadt veranderde een aantal keren;
2. Het naambordje naast de voordeur in Naarden vermeldde de naam ‘Van Stadt’ niet;
3. Toen AD kwam filmen stond in de browser op de laptop een tabblad open met een artikel over nepnieuws;
4. Bram wilde geen eigendomsbewijs van zijn bitcoins laten zien;
5. Bram wilde de journalisten niet in contact brengen met zijn oma.
Reactie journalisten
De journalisten tonen zich verrast als ze van Nieuwscheckers horen dat het verhaal van Bram van Stadt verzonnen is. Geen van de journalisten die we spreken (de journalisten van AD en NH Nieuws hebben we bij publicatie van dit artikel nog niet te pakken gekregen) heeft echt argwaan gehad. Geen van hen is gaan checken of Bram van Stadt bestaat en of zijn verhaal klopt. Ze geven daarvoor de volgende motivaties:
1. Je werkt als journalist op basis van vertrouwen: je moet erop kunnen vertrouwen dat mensen zijn wie ze zeggen te zijn.
2. Het verhaal klonk authentiek en Bram van Stadt kwam over als een aardige jongen, die heel bereidwillig antwoord gaf op alle vragen. Er was geen reden om te twijfelen aan zijn integriteit.
3. Ze zagen dat andere media ook hadden gepubliceerd; dat was reden om aan te nemen dat het verhaal wel zou kloppen.
Reactie scholieren
Paul, Nash en Moos zijn verbaasd dat het zo makkelijk bleek om met hun verzonnen verhaal over een verzonnen persoon in de media te komen. En dat journalisten hun hints niet doorzagen. Paul: “Dat dit gelukt is heeft ons een andere kijk gegeven op de media. Als we nu nieuws zien, denken we dat het zomaar bedacht zou kunnen zijn door drie amateuristische scholieren.”
Momenteel werken ze aan de montage van hun documentaire. Na de kerstvakantie hopen ze die af te hebben.
