Over de brand van de Notre Dame circuleerden veel hoaxes op sociale media. Een daarvan is, volgens de Amerikaanse factcheckorganisatie Politifact, een virale foto van twee mannen bij de brandende kathedraal, gepubliceerd door de Russische site Sputnik. Het is een vervalsing, stelt Politifact. Ten onrechte, blijkt nu. Wel is de foto misbruikt om haat te zaaien tegen moslims.
Groot, brekend nieuws over rampen triggert een stroom van geruchten, bewuste misleiding en complottheorieën op sociale media. De brand van de Notre Dame was geen uitzondering. Terugkerend thema in de valse berichten waren pogingen de brand in verband te brengen met moslims, zoals in de video van de ‘mysterieuze man in islamitisch gewaad’ die door een van de torens loopt (het was een brandweerman).
Op de avond van de brand verschijnt ook een foto online van twee lachende mannen die, tegen de achtergrond van de brandende kathedraal, een afzettingslint van de politie passeren. Die foto is op sociale media verspreid met het commentaar dat het hier ging om moslims die zich vrolijk maakten over de brand van een symbool van het christendom.
Onder andere via de Facebookpagina van de Amerikaanse anti-islamactiviste Pamela Geller (‘Muslims laugh as blaze destroys Notre Dame Cathedral’) krijgt deze interpretatie een fors bereik: Gellers pagina heeft meer dan 1,3 miljoen likes en haar bericht wordt 33.000 keer gedeeld.
Over het waarheidsgehalte van Gellers interpretatie kunnen we kort zijn: het is niet bekend wie deze mannen zijn, of ze een religie aanhangen en waarom ze opgewekt kijken.
Een dag later, op 16 april, publiceert het Amerikaanse Politifact een factcheck met het scherpste oordeel: ‘Pants on fire’. Ook noemt Politifact, een factcheckorganisatie die is verbonden aan het Poynter Instituut, de foto een vervalsing. Dit oordeel is gebaseerd op een analyse door het National Center for Media Forensics van de University van Colorado in Denver. De twee mannen op de voorgrond zijn in de foto gemonteerd, aldus de directeur van het Center, Catalin Grigoras. De rechterwang van de rechterman vertoont ‘duidelijke tekenen van bewerking’.
Wij lezen de factcheck van Politifact en twijfelen: die ‘duidelijke tekenen van bewerking’ zijn zo subtiel dat wij ze niet zien. Bovendien: als hier twee foto’s zijn gecombineerd, waar zijjn dan de twee originelen? En wie heeft de foto als eerste online gezet? Dus zoeken we contact met Grigoras. Die vertelt dat hij zich heeft gebaseerd op deze versie van de foto, slechts 1242 X 872 pixels groot, en daardoor niet ideaal voor dit soort onderzoek. Grigoras stuurt ook screenshots mee van zijn analyses, maar vraagt ons die niet te publiceren.
Voor een second opinion benaderen we Eduard de Kam, die onder meer de jury van World Press Photo van dienst was bij het checken van inzendingen op manipulatie. Zijn oordeel, na het bestuderen van dezelfde foto die Grigoras had gebruikt: ‘Ik zie geen reden om aan te nemen dat het een montage is.’
Sputnik: Politifact verspreidt nepnieuws
De foto is wel degelijk authentiek, aldus Sputnik France op 19 april in een reactie op Politifact. Het Russische staatskanaal had de foto, gemaakt door een persfotograaf, als eerste gepubliceerd en biedt journalisten aan om het originele bestand te inspecteren. Wij ontvangen inderdaad op aanvraag de oorspronkelijke foto, in een hoge resolutie (3024 X 4032). Uit de metadata (de ‘EXIF-data’) blijkt dat hij op de avond van de brand is genomen om 19:54, in de Rue Lagrange, vlak bij de Notre Dame. Bovendien krijgen we een stukje video van tien seconden, gemaakt door dezelfde fotograaf, dat het moment net na het nemen van de foto laat zien.
Sputnik publiceerde de foto op het liveblog over de brand, om 21:29, met niet meer dan het bijschrift ‘Evacuatie gaande in de buurt van Notre Dame, het Île de la Cité.’ Niets wijst erop dat iemand in de anderhalf uur die verstreken tussen opname en publicatie de foto heeft gemanipuleerd.
‘Verspreider van misinformatie’
Politifact laat ons bij monde van eindredacteur Aaron Sharockman aanvankelijk weten nader onderzoek te doen, maar vooralsnog meer vertrouwen te hebben in het National Center for Media Forensics dan in Sputnik, ‘dat bekend staat als verspreider van misinformatie en Russische propaganda’. Later zegt hij dat Politifact de nieuwe informatie bestudeert en zo nodig de factcheck zal corrigeren. De bewering dat de foto vervalst is, is dus nog niet aangepast.
Politifact had deze fout kunnen voorkomen door wederhoor te plegen bij Sputnik, de originele foto op te vragen en bij het ontbreken van ander bewijs af te gaan op het oordeel van één deskundige.
Dat factcheckers wantrouwend zijn bij dergelijke foto’s, is te begrijpen. De gedachten gaan terug naar de foto van de vrouw met een hoofddoek, die telefonerend langs een terrorismeslachtoffer loopt op Westminster Bridge, na een aanslag in Londen in maart 2017. Ook zij werd op sociale media afgeschilderd als ongevoelig en respectloos. Later bleek dat een van de belangrijkste verspreiders van dit bericht, het ogenschijnlijk Amerikaanse Twitteraccount @Soutlonestar, een Russische trol was.
Wat uit dat voorbeeld echter ook blijkt, is dat het niet nodig is om foto’s te vervalsen voor dit doel: een kwaadwillende interpretatie volstaat.
Update (24/4/2019) We hebben de video van de tien seconden na het maken van de omstreden foto toegevoegd aan de factcheck.
Natalia Novikova, hoofdredacteur van Sputnik, een nieuwsorganisatie die net als RT onderdeel is van het Russische informatie-offensief tegen NAVO en EU, zei: ‘De foto werd gepubliceerd zonder commentaar over wie deze mannen waren of waarom ze moesten glimlachen. Ze trokken tijdens de fotoreportage niet de aandacht van onze correspondent, en evenmin toen de foto werd gepubliceerd. Het doet ons verdriet dat sommige media deze foto hebben gebruikt voor dubieuze doeleinden, en dat ze tijd hebben besteed aan het doorvlooien van een stuk of honderd gepubliceerde foto’s om een voorbeeld te vinden van de “Russische dreiging”.’
Politifact publiceerde op 22 april een teleurstellende update van de factcheck waarin de foto van de twee mannen als vals werd bestempeld. Volgens de nieuwe kop is het een foto die ‘vragen oproept’. Zonder te vermelden dat wij ons baseren op het originele fotobestand en de bijhorende video plaatst Politifact ons oordeel naast dat van de Amerikaanse foto-expert Grigoras, zonder zelf een conclusie te trekken: een voorbeeld van he said / she said-journalistiek die de lezer geen dienst bewijst en waar factcheckers zich juist tegen afzetten.
Met dank aan de leden van FactCheckEU en aan Paul Wolterink, die ook een deskundige blik op de foto wierp.