Ondanks groene cijfers op de Rode Lijst is er geen reden tot juichen

Het aantal bedreigde dier- en plantensoorten op de Rode Lijst daalt, dus het gaat goed met de Nederlandse natuur.

Deels onwaar

Op 10 december 2020 kwam tijdens een plenaire vergadering in de Tweede Kamer de stikstofproblematiek aan bod. Laura Bromet van GroenLinks opende het debat dat ging over wetswijzingen om de uitstoot van stikfstof terug te dringen om de Nederlanse natuur te beschermen.

In de loop van het debat ontstond een discussie tussen Frank Futselaar (SP) en Barry Madlener (PVV). Futselaar sloot zich aan bij de uitspraken van GroenLinks en Madlener ging hier fel op in:

Over de gehele wereld worden Rode Lijsten bijgehouden. In Nederland kennen we een onderscheid tussen de officiële Rode Lijsten en de virtuele Rode Lijst. Op de officiële Rode Lijsten staan specifieke dier- en plantensoorten die uit Nederland zijn verdwenen of dreigen te verdwijnen. De minister van Economische Zaken stelt deze Rode Lijsten elke vijf jaar vast. Het verschilt per soort in welk jaar de desbetreffende lijst wordt gepubliceerd.

De virtuele Rode Lijst wordt in samenwerking met verschillende biologen jaarlijks door het CBS gepubliceerd. Deze Rode Lijst neemt een aantal soorten van de officiële Rode Lijsten over (1771 verschillende soorten in totaal) en geeft deze zogeheten Rode Lijst-soorten in zeven subcategorieën (bijvoorbeeld zoogdieren, broedvogels en hogere planten) weer.

“Naast dat van deze soorten ook officiële lijsten bekend zijn, hebben we van deze soorten ook voldoende waarnemingen om trends te berekenen”, vertelt Marnix de Zeeuw, werkzaam bij het CBS en opsteller van de virtuele Rode Lijst. “Zo kunnen we de lijsten zo eerlijk als mogelijk vergelijken en hopen we een betrouwbare uitspraak te kunnen doen over de ontwikkeling van de toestand van de Nederlandse natuur.”

Deze Rode Lijst-soorten worden op de virtuele lijst onderverdeeld in twee statussen: bedreigd en niet-bedreigd. De bedreigde soorten worden op basis van zogenoemde kleurcodes (verdwenen uit Nederland, ernstig bedreigd, bedreigd, kwetsbaar, gevoelig) weer onderverdeeld in de mate van bedreiging. Een bepaalde dier- of plantensoort zal dus niet van de Rode Lijst(en) verdwijnen als deze niet meer te vinden is in ons land.

“Ik heb ook eens even gekeken naar de Rode Lijst van planten en dieren”, zei Madlener tijdens het debat. Aangezien er hier gesproken wordt over meerdere soorten en slechts één lijst kan ervan uitgegaan worden dat Madlener gekeken heeft naar de virtuele Rode Lijst.

Het CLO (Compendium voor de Leefomgeving) publiceert cijfers over milieu en natuur. De cijfers van de Rode Lijst komen van het CBS. In onderstaande grafiek zijn de cijfers over het aantal bedreigde en niet-bedreigde dieren- en plantensoorten weergegeven.

De absolute cijfers laten inderdaad zien dat er sprake is van een lichte daling (twee soorten) van het aantal bedreigde Rode Lijst-soorten in 2019 ten opzichte van 2018 en 2017. Maar het aantal bedreigde soorten ligt in 2019 wel hoger dan in 2016, 2015, 2014 en 2013. Ook in vergelijking met langer geleden – 1995 en 2005 – is sprake van een toename van het aantal bedreigde planten- en dierensoorten op de Rode Lijst.

Ter onderbouwing van zijn bewering stuurde Madlener op verzoek van Nieuwscheckers een aantal bronnen op, die onder meer melding maken van de herintroductie van uit Nederland verdwenen diersoorten als de raaf en de bever, en de toename van het aantal bruinvissen in de Noordzee. Informatie van CLO bevestigt dat er na 2005 meer soorten zijn teruggekomen (12) dan dat er zijn verdwenen (5).

Overigens zegt het aantal bedreigde diersoorten niet alles, ook de mate van bedreiging is van belang. Zo kan een soort waarmee het beter gaat, zich ontwikkelen van ‘ernstig bedreigd’ naar ‘bedreigd’.

Onderstaande grafiek laat de verandering zien in de mate van bedreiging van de soorten op de Rode Lijst. Hiervoor is gebruik gemaakt van indexcijfers, waarbij 1995 op 100 is gezet, omdat in dat jaar de meeste metingen de soorten op de Rode Lijst begonnen. Een stijgende of dalende lijn laat zien of de mate van bedreiging voor alle soorten op de Rode Lijst toe- of afneemt. De Zeeuw legt uit: “Als de cijfers onder de index van 100 komen, is er een positieve trend ten opzichte van het indexjaar. Dat betekent concreet dat er bijvoorbeeld meer soorten een kwetsbare status hebben dan een ernstig bedreigde status.¨

Uit de dalende lijn in de grafiek is te concluderen dat de soorten op de Rode Lijst in steeds mindere mate bedreigd zijn. Een aantal soorten is weliswaar ernstiger bedreigd geraakt, maar er zijn meer soorten die vooruitgingen. Volgens CLO gaat het juist met de meest bedreigde soorten wat beter. Dit is in feite in lijn met de bewering van Madlener dat de Rode Lijst een positief beeld laat zien.

Maar betekent het positieve beeld van de Rode Lijst dan ook dat het goed gaat met de Nederlandse natuur, zoals Madlener veronderstelt. Dat is niet per se het geval. Zo valt op de website van CLO te lezen: “Het percentage soorten dat in Nederland op de Rode Lijst van bedreigde soorten staat is één van de kernindicatoren voor de toestand van de Nederlandse biodiversiteit.” De Rode Lijst is dus niet alleszeggend over hoe de Nederlandse natuur ervoor staat .

“Een verandering van twee soorten zegt natuurlijk niks”, zegt Hans de Kroon, hoogleraar plantenecologie aan de Radboud Universiteit. “Als het aantal coronabesmettingen met twee daalt, zal Diederik Gommers ook niet stellen dat het goed gaat in Nederland.”

Een tekortkoming van de Rode Lijst is dat niet alle dieren- en plantensoorten erin zijn opgenomen. Zo worden insecten, behalve een aantal libellen en dagvlinders, niet meegenomen in de metingen. Uit recent onderzoek [pdf] is gebleken dat ook niet-zeldzame insectensoorten, zoals zweefvliegen, nu aan het verdwijnen zijn in heel Europa. Zweefvliegen spelen een belangrijke rol in de bestuiving van bloemen en planten, waardoor deze van onschatbare waarde zijn voor de ecologische gesteldheid van Nederland. Naast dit recente onderzoek werd in 2017 vastgesteld dat de hoeveelheid vliegende insecten in Europa met 75 procent is gedaald over minder dan 30 jaar.¨

“Er is wel degelijk sprake van een ecologische ramp en deze is al tientallen jaren aan de gang”, benadrukt De Kroon. “De vele landbouwgronden kunnen dan wel snel gewassen laten groeien, maar voor de rest zijn ze zo dood als een pier. Het resultaat is dat populaties van insecten en insectenetende vogels al jaren op een heel laag niveau zijn aanbeland, ze zijn in feite ingestort. Gelukkig begint het besef door te dringen dat dit niet langer kan en zijn er tal van initiatieven om het tij te keren.”

De uitspraak van Barry Madlener dat het aantal bedreigde dier- en plantensoorten op de Rode Lijst daalt, klopt als we 2019 vergelijken met 2018 en 2017. Als we verder teruggaan in de tijd, klopt het niet.

Bovendien zegt het aantal bedreigde soorten op de Rode Lijst niet alles over de staat van de Nederlandse natuur. Ook soorten die niet op deze lijst staan gaan achteruit, zo blijkt uit onderzoek.