Steeds meer Britten geloven in spoken. Tenminste, dat beweert ASSAP, een instelling die zegt wetenschappelijk onderzoek te doen naar paranormale verschijnselen. Een heerlijk onderwerp voor journalisten, omdat spiritualiteit het de laatste jaren goed doet bij het publiek. Toeristen smullen van zogenaamde ‘spokentochten’ door oude huizen. Ook televisieprogramma’s waarin contact met doden wordt gelegd scoren goed. Maar gaat dat echt samen met een toenemend geloof in geesten?
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
ASSAP deed een onderzoek naar het geloof in paranormale zaken, uitgevoerd door marktonderzoeker YouGov onder ruim 2000 Britten. Hoewel de organisatie zelf geen persbericht uitbracht, pikte de Engelse krant Daily Telegraph de uitkomsten wel op. Het geloof onder de Britse bevolking was namelijk toegenomen: van 40% in 2005 en 2009 tot 52% dit jaar. In Nederland nam het ANP het bericht over. Toch plaatste geen enkele krant of website het ANP-artikel. Gelukkig maar, want het onderzoek rammelt aan alle kanten.
Zo veel onderzoeken, zo veel uitkomsten
Om te beginnen heeft Nieuwscheckers gezocht naar de onderzoeken uit het 2005 en 2009. Deze bleken onvindbaar: niet op de website van ASSAP, noch in de media van toen. Op de vraag of ze deze onderzoeken konden opsturen kregen we geen gehoor. Andere, soortgelijke onderzoeken van de afgelopen tien jaar gaven wel inzicht in het geloof van Britten in geesten. Hier bleek echter geen duidelijke lijn in te zitten:
Dick Bierman, die aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek deed naar paranormale verschijnselen, begrijpt wel waarom de percentages zo verschillend zijn: “Methodologisch kloppen deze onderzoeken vaak niet. Alles kan invloed hebben op de uitkomsten: een verkeerde steekproef, foutmarges of gewoon een vragenlijst die niet in orde is.” En dat lijkt bij het laatste onderzoek van ASSAP het geval te zijn. Zo klopt de vraagstelling niet: de ondervraagde moet antwoord geven of hij of zij gelooft dat andere mensen wel eens een geest hebben ervaren. Dat is iets anders dan dat ze het zelf hebben meegemaakt. Bierman: “Mensen hebben gauw de neiging om te liegen bij een enquête. Dat is waarschijnlijk de reden dat deze dubbele vraagstelling is gebruikt. Het is wel een schande van de journalist om deze twee totaal verschillende vragen door elkaar te halen.” Bij de weergave van de antwoorden telden de journalisten drie antwoordcategorieën bij elkaar op (beetje mee eens, mee eens, volledig mee eens). Een traditionele fout bij het verwerken van de uitkomsten van een enquête.
Wit laken met gaten
Nieuwscheckers legde het onderzoek ook voor aan Paul Cowdell. Hij is als onderzoeker naar folklore en volksverhalen verbonden aan de Universiteit van Hertfordshire, ten noorden van Londen. Hij promoveerde op een onderzoek naar het Britse geloof in geesten. Cowdell: “ASSAP publiceert de onderzoeksuitkomsten omdat het graag serieus genomen wil worden. In het verleden hebben ze absoluut interessante artikelen uitgebracht, maar de manier waarop ze in dit geval onderzoek deden is een probleem. Als ze zoeken naar bewijs dat geesten bestaan, geloven ze er eigenlijk al in.” Ook Cowdell snapt de vraagstelling niet: “Ze doen onderzoek naar geloof in geloof. Een vrouw vertelde me ooit dat ze niet in geesten geloofde, maar wel open stond voor het idee. Ik vroeg toen of ze in dat geval eigenlijk niet gewoon al in geesten geloofde.” Die vraagstelling maakt het dus lastig voor een respondent om een goed antwoord in te vullen.
Ook het woord ghost kan sturend zijn, vindt Cowdell. Veel mensen verstaan er iets anders onder dan een paranormale verschijning. Cowdell: “Dat laatste kan een geluid of geur zijn. Het gevoel van aanwezigheid. Een spook roept meestal specifiek het beeld op van een wit laken met uitgeknipte gaten dat op rolschaatsen glijdt.”
Openlijk uitkomen voor het geloof in geesten
Cowdell ziet dat alles op het gebied van spoken en geesten steeds populairder wordt. “In de jaren ’50 waren veel kroegeigenaren in Essex het beu dat mensen op spokenjacht kwamen. Nu adverteren ze er juist mee. Dat toont aan dat er heel anders naar spokenjagers wordt gekeken.” Mensen durven door deze commercialisering eerder ervoor uit te komen dat ze in paranormale zaken geloven. Vroeger hielden ze dat liever voor zich. Maar dat betekent niet dat meer mensen erin zijn gaan geloven, zoals de ASSAP beweert.
De voorzitter van de ASSAP, Dave Wood, zegt in de Daily Telegraph dat de economische onzekerheid ervoor zorgt dat mensen hun toevlucht zoeken in het paranormale. Dit kan volgens Cowdell heel goed kloppen. In het verleden zorgde maatschappelijke druk dat er nieuwe religies en kerken ontstonden. Misschien kan dit vergeleken worden met het toenemende geloof in paranormale verschijnselen. Waar televisiemakers dan weer slim op inspelen.
Leuk en licht nieuws
Het ANP publiceerde het bericht via de dienst BuzzO. Die O staat voor opmerkelijk nieuws: ‘Licht, maar geen onzin. Opmerkelijk, maar niet rampzalig. Verrassend, maar niet keihard’, is te lezen op de website van BuzzO. En gekeken naar het spokenbericht lijkt de persdienst daar gelijk in te hebben. Peter Dingelhoff van ANP: “We maken onderscheid tussen ‘need to know’ en ‘nice to know’. Dit was een ‘nice to know’-bericht en dan wordt er niet altijd gekeken naar het originele onderzoek. Wij hebben dit gewoon overgenomen van de Daily Telegraph.” Ook de Engelse krant liet in een reactie weten het als licht onderwerp behandeld te hebben. Toch vond redacteur Jasper Copping het onderzoek van ASSAP niet slecht: “Jullie hebben het verhaal veel te veel geanalyseerd. Ik ben benieuwd waar jullie fascinatie voor mijn verhaal vandaan komt.”