Ongefundeerd: 1 op 3 Nederlanders heeft psychische klachten door coronacrisis

Een op de drie Nederlanders heeft psychische klachten door de coronacrisis.

Ongefundeerd.

‘Angst, slapeloze nachten, stress: Een op drie Nederlanders heeft psychische klachten door corona’, kopte dagblad Trouw vorige week vrijdag. Volgens het nieuwsbericht leidt de coronacrisis bij een grote groep Nederlanders tot geestelijke problemen, zoals depressieve gevoelens, slaapproblemen en angst.

Inmiddels heeft Trouw de kop afgezwakt:

Ook de NOS besteedde aandacht aan de enquête van Trimbos, onder verwijzing naar Trouw.

Het Reformatorisch Dagblad opent een nieuwsbericht met de zin dat ‘een op de drie Nederlanders psychische gevolgen heeft van de coronacrisis’ en verwijst naar de online enquête van het Trimbos-instituut. De krant geeft wel aan dat de enquête een mogelijk vertekend beeld geeft, omdat de meerderheid van de respondenten (83 procent) vrouw is. Ook Trouw en de NOS geven later in hu artikelen aan dat de onderzoeksresultaten geen goede graadmeter voor de hele samenleving zijn.

De nieuwsmedia baseren zich op een persbericht over een online enquête van het Trimbos-instituut, waarbij een derde van de respondenten aangeeft meer last te hebben van psychische klachten dan voor de corona-uitbraak. De enquête is uitgezet via Facebook. Zo’n drieduizend Nederlanders hebben vragen beantwoord over hun geestelijke gezondheid van voor en na de crisis. Ook werd respondenten onder meer gevraagd naar hun demografische situatie, leeftijd, levenssituatie, of ze een vitaal beroep beoefenen en of ze kinderen hebben. Bijna 40 procent van de respondenten zegt meer stress te ervaren door de crisis, onder meer door zorgen over werk en financiën.

Aan de enquête konden alle Nederlanders ouder dan zestien jaar meedoen. Uiteindelijk hebben drieduizend mensen zich aangemeld. Op basis van de eerste resultaten heeft Trimbos een persbericht verstuurd. Het complete onderzoek is nog niet gepubliceerd. Naar verwachting gebeurt dat eind volgende week. ‘De belangrijkste bevindingen staan in het persbericht’, zegt Trimbos-onderzoeker Derek de Beurs. ‘Er is alleen nog geen tijd geweest die in het onderzoeksrapport te verwerken. We zijn er al mee naar buiten gekomen omdat dit de belangrijkste resultaten zijn en het rapport niet tot andere conclusies zal leiden.’

De onderzoekspopulatie is niet representatief om uitspraken te kunnen doen over de Nederlandse bevolking. De grootste groep bestond uit vrouwen: 83 procent. Jongere deelnemers zijn ondervertegenwoordigd. Conclusies op basis van hun antwoorden zijn niet valide om te generaliseren naar de Nederlandse samenleving, zo vinden deskundigen en geeft Trimbos zelf ook aan.

‘Deze samenstelling is bijzonder scheef’, zegt Jelke Bethlehem, hoogleraar survey-methodologie aan de Universiteit Leiden. ‘Met een wegingsprocedure kan je de antwoorden van onvertegenwoordigde groepen – jongeren en mannen – zwaarder laten meetellen, maar dat zal bij deze peiling geen uitsluitsel bieden. Ik verbaas me erover dat het Trimbos dit zo heeft uitgevoerd.’ Ook Marcel Das, hoogleraar Econometrie en Dataverzameling in Tilburg, zegt dat het ‘onmogelijk is om op basis van deze resultaten valide uitspraken te doen over de Nederlandse bevolking’.

De deelnemers hebben zich zelf aangemeld voor het onderzoek. ‘Het effect kan zijn dat als je betrokken bent, je sneller zult reageren’, zegt Bethlehem. ‘Over het algemeen zijn peilingen uitgezet via sociale media een gruwel. Het mondt uit in zelfselectie en leidt zelden tot een representatief beeld. Mensen die geen Facebook hebben, worden uitgesloten. Daarnaast is het de vraag hoe vaak en wie de vragenlijst kunnen invullen. Wellicht kunnen Belgen ook wel meedoen.’

Hoogleraar Methoden en Statistiek Barry Schouten (Universiteit Utrecht) voegt toe dat ‘zelfselectie onder invloed kan staan van allerlei niet-willekeurige patronen, zoals motivatie, relevantie en bekendheid met het onderzoek’.‘Bij zelfselectie is feitelijk de gehele onderzoekspopulatie het doel en zijn responscijfers extreem laag en leveren daardoor een groot risico. Stel dat je erin slaagt 50.000 respondenten te ondervragen, dan is dat op 17 miljoen een heel kleine groep.’

‘Op deze manier heb je geen enkele grip op je steekproef’, reageert collega Das. ‘Er is geen sprake van een aselecte steekproef. Vergelijk het met een klaslokaal waarin de juf een vraag stelt aan de klas: alleen van diegene die zijn vinger opsteekt, worden de antwoorden geregistreerd. Dat kan een vertekend beeld geven als je geïnteresseerd bent in de hele klas. Op basis van deze peiling kun je alleen conclusies trekken over de Facebook-bezoekers van het Trimbos-instituut die deelnemen aan deze peiling. Maar daar haal je de krant niet mee.’

‘Het is kwalijk dat nieuwsmedia deze resultaten generaliseren tot de Nederlandse bevolking’, vindt Bethlehem. ‘De enige conclusie die je kunt trekken, is dat één op de drie respondenten last heeft van psychische klachten door de coronacrisis.’

‘De resultaten bieden inderdaad geen representatief beeld’, erkent Trimbos-onderzoeker De Beurs. ‘Maar gelukkig vindt het RIVM in een vergelijkbaar onderzoek dat wel representatief is vergelijkbare resultaten.’ De vragenlijststudie waar hij aan refereert, is in het leven geroepen door het RIVM en de 21 Gemeentelijke Gezondheidsdiensten in Nederland en vindt elke twee weken plaats. Met de resultaten hopen de diensten meer inzicht te krijgen in de invloed van coronamaatregelen op de samenleving.

Over hun psychische gezondheid geeft ongeveer een derde van de respondenten aan meer somberte, stress of eenzaamheid te ervaren sinds de coronacrisis. Ongeveer 20 procent van de ondervraagden heeft meer slaapproblemen in het coronatijdperk. Ook zijn er respondenten die aangeven (13 procent) juist minder stress te ervaren. Over het algemeen komt het beeld uit het RIVM-onderzoek overeen met de conclusies uit de Trimbos-peiling.

Punt is dat de uitkomsten van de RIVM-vragenlijst slechts ‘een indicatie’geven. De onderzoekspopulatie, bestaande uit 89.945 respondenten, is niet representatief voor de Nederlandse bevolking: zo zijn de vrouwelijke deelnemers opnieuw in de meerderheid (59 procent) en jonge deelnemers opnieuw ondervertegenwoordigd, 22 procent van de deelnemers was jonger dan veertig. Ook respondenten die niet in Nederland zijn geboren (5 procent), zijn in ondertal, terwijl juist hoogopgeleiden oververtegenwoordigd (58 procent) zijn.

Deelnemers zijn geworven op basis van bestaande GGD-panels en via sociale media. Respondenten konden de link naar anderen doorsturen. Ook heeft het RIVM een link naar de vragenlijst gepubliceerd op de eigen website. Is er sprake van zelfselectie? ‘Ja, het kan zijn dat daar sprake van is’, zegt een woordvoerder. ‘Overigens wordt in andere onderdelen van het onderzoek getracht inzicht te krijgen in groepen. Bij volgende rondes proberen we de link bij bepaalde groepen meer onder de aandacht te brengen.’

Hoewel de gegevens niet representatief zijn voor de Nederlandse bevolking, noemt het RIVM wel enkele percentages in de conclusies. ‘Het gaat erom hoe je die percentages duidt’, reageert een woordvoerder. ‘Als je aangeeft dat je sample een bepaald deel van de bevolking betreft, zijn ze prima te gebruiken. Die zeggen iets over het deel van de bevolking dat goed vertegenwoordigd is in het onderzoek.’

Trouw heeft na vragen van Nieuwscheckers woensdag de kop boven het artikel gecorrigeerd en een naschrift toegevoegd: ‘In een eerdere versie luidde de kop ‘Angst, slapeloze nachten, stress: Een op drie Nederlanders heeft psychische klachten door corona’. Zoals in het artikel valt te lezen is dit onderzoek niet representatief voor alle Nederlanders en is de kop daarom aangepast.’

‘Er is hier sprake geweest van een menselijke fout, waarbij de door de auteur aangeleverde kop is gewijzigd (dat gebeurt aan de lopende band), waardoor hij inhoudelijk niet meer klopte (dat gebeurt gelukkig maar héél af en toe)’, reageert Edwin van Sas, chef Digitaal van Trouw. ‘Ondanks dat er altijd meerdere mensen naar kijken, is hij er tussendoor geglipt. Het blijft mensenwerk, soms onder grote druk en op dit moment ook op afstand van elkaar. Maar dat betekent niet dat dit mag gebeuren, het is erg vervelend en absoluut niet onze bedoeling. We hebben de kop online aangepast en onderaan het artikel een correctie geplaatst.’

Op basis van de huidige onderzoeken en peilingen naar psychische gevolgen van de coronacrisis, kunnen we onmogelijk concluderen dat een op de drie Nederlanders meer psychische klachten heeft sinds het coronatijdperk.

Wel wijzen de studies van het RIVM en het Trimbos erop dat er een grote groep is die meer mentale klachten rapporteert. In totaal hebben zo’n 30.000 respondenten dat aangegeven. Ook zijn er meer dan 11.000 respondenten die zeggen minder stress te ervaren ten tijde van corona. De onderzoeken zijn methodologisch echter onvoldoende om algemene uitspraken te doen over een toename van psychische klachten door corona in Nederland.