“Mannen die veel selfies plaatsen, vertonen meer psychopathische trekjes”, luidt een blockquote in het AD. Deze uitspraak van neurowetenschapper dr. Roeland Dietvorst in een interview over Facebookverslaving is zo geplaatst dat hij alle aandacht van het artikel opeist. Nieuwscheckers zoekt de nuance. “Je kunt niet zomaar zeggen dat iemand bij bepaald gedrag automatisch een psychopaat is.”

Andere media berichtten eerder over de uitspraak die het AD op 12 september zo prominent in beeld bracht. Zo publiceerde Quest begin 2015 een artikel met de kop: “Mannen die veel selfies maken hebben psychopathische trekjes.” Ook AD.nl meldde al in januari: “Man die veel selfies post, wordt sneller psychopaat.” Dit zou blijken uit een onderzoek van Ohio State University waarvoor 800 mannen een online enquête invulden. Hierbij werd onderzocht welk verband er bestaat tussen het plaatsen en bewerken van selfies en persoonlijkheidsstoornissen zoals narcisme en psychopathie.

Grijs gebied

“Je kunt niet zomaar zeggen dat iemand bij bepaald gedrag automatisch een psychopaat is”, zegt dr. Marije Keulen-de Vos, wetenschappelijk onderzoekster binnen de forensische psychiatrie in Venray.  Zij deed onderzoek naar de effectiviteit van behandeling van tbs-patiënten, onder wie patiënten met een hoge mate van psychopathie.  Er moet volgens Keulen-de Vos meer onderzoek gedaan worden dan iemand een bepaald lijstje in te laten vullen waaruit geconcludeerd kan worden dat iemand psychopathische kenmerken vertoont.

Ze legt uit dat eerst een dossieronderzoek wordt gedaan, gevolgd door een interview waarbij op verschillende factoren een score wordt toegewezen. “Bij een score van zesentwintig kun je ervan uitgaan dat iemand psychopathische trekken vertoont. Maar dat wil niet zeggen dat iemand met een score van vierentwintig geen psychopathische kenmerken kan vertonen. Het is niet zwart wit, je bent psychopaat of je bent het niet, het is een grijs gebied.”

Ook op het onderzoek van Ohio State heeft Keulen- de Vos kritiek. “Als je het onderzoek goed leest, staat er eigenlijk dat psychopathie geen voorspellende waarde is ten opzichte van het plaatsen van selfies en het aanpassen van je foto’s. In de studie was narcisme een voorspeller, maar ook dat vind ik nog wat ver gaan. Want wat iemand op internet laat zien, is dat ook per definitie zijn werkelijke zelf?”

Ook Herm Kisjes, deskundige op het gebied van mediaverslaving in Eindhoven, ervaart het onderzoek als nogal overtrokken, omdat er op dit moment nog te weinig onderzoek is gedaan naar de effecten van het posten van foto’s op sociale media. “Veel mensen zijn actief op sociale media, maar hoeven geen psychopathische trekjes te vertonen. Andersom geldt dat er psychopaten zijn die weinig tot geen gebruik maken van sociale media”, aldus Kisjes.

Maatschappelijke druk

Ook volgens Gijs Bakkum, directeur van Expertisecentrum Forensische Psychiatrie, is het impulsief posten van foto’s op Facebook geen typisch psychopathisch kenmerk. “Niet ieder persoon die veel foto’s post is iemand met méér psychopathische trekjes.” Kisjes geeft aan dat we door psychologisch onderzoek weten dat mensen het prettig vinden om gezien te worden en met anderen in contact te treden. “En ja, als je nergens bij hoort, dan voel je je ongelukkiger. Mensen zijn vaak onzeker met als gevolg dat ze naar bevestiging zoeken. Het kan hen een digitale boost geven als zij veel likes ontvangen. Dit staat totaal los van psychopathisch gedrag”, aldus Kisjes

Daarnaast is er volgens hem een maatschappelijke druk om selfies te posten. “Honderd jaar geleden vonden mensen het eng om op een foto te staan en dertig jaar geleden moest je toestemming vragen om een foto openbaar te maken. Nu is het een maatschappelijke trend om foto’s te sharen om daarbij gezien te worden en bevestiging te zoeken.” Er zijn volgens Kisjes dus meerdere factoren die spelen bij het posten van selfies en er is een groot verschil tussen mannen en vrouwen in het gebruik van sociale media.

Tenslotte oppert Keulen-de Vos een gedachte-experiment: “Stel nou dat het waar is dat mannen die veel selfies plaatsen psychopathische trekjes vertonen, is dat dan erg?” Bij een psychopaat denken mensen vaak aan Hannibal Lector, terwijl dit beeld verkeerd is volgens haar. “De meeste psychopaten zijn totaal niet Hannibal Lector-achtig, bovendien zijn er psychopaten die prima functioneren en waar niemand direct last van heeft. Zo zijn er beroepen waar dit soort kenmerken een pré zijn. Denk bijvoorbeeld aan het bedrijfsleven, als je bepaalde deals moet sluiten is het fijn als je een gladde prater bent en niet zoveel last hebt van je geweten.”

Genuanceerde blik

Karolien Koolhof, schrijfster van het artikel (online versie), heeft er al meer vragen over gehad: “De bewuste quote is gedaan door de geïnterviewde die zich had gebaseerd op het onderzoek van Ohio State University, door Jesse Fox. Ik heb dat onderzoek doorgenomen en aan de hand daarvan was mijn conclusie dat de quote klopt. De eindredactie heeft vervolgens de quote uitgelicht, omdat hij nogal opvallend is.”

Dr. Roeland Dietvorst, die de bewuste quote heeft uitgesproken, was verrast door het stuk in de krant. “Het artikel is wat overtrokken. Toen ik de titel las dacht ik: ‘Oh mijn god, dit wordt een interessante week.’ Ik werd vervolgens door allerlei media gebeld. Het is een gepopulariseerd artikel geworden waarbij ik maar een klein deel ervan heb kunnen checken, niet eens de titel. Het artikel heeft veel aandacht gekregen, maar het mist dan ook wat nuances. Maar naar mijn mening mist óók het originele wetenschappelijke artikel de nodige nuances. Ik vind het daarom begrijpelijk dat journalisten de quote overnemen”, aldus Dietvorst.

Beeld: Natascha Ditzel, op basis van foto’s Michele M.F. (Flickr, CC BY-SA 2.0) en Mattcc716 (Anthony Hopkins bij Madame Tussaud, Flickr, CC BY-SA 2.0).