Het darwinisme trilt op zijn grondvesten door een onderzoek van de Universiteit Groningen. Dat beweerde het Katholiek Nieuwsblad op 13 september 2013 in het bericht ‘Universiteit Groningen zaagt aan poten darwinisme’, waarin onder andere wordt gesproken over ‘diepe bezorgdheid’ bij darwinisten. Is het darwinisme inderdaad aan het wankelen? Nieuwscheckers sprak met onbezorgde evolutiebiologen en een boze journalist.
Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Het Katholiek Nieuwsblad verwijst naar een artikel van Elisabeth Pennisi, journaliste van Science Magazine. Zij schrijft over een ‘opmerkelijk onderzoek, dat darwinisten diep bezorgd maakt’. Het onderzoek van dr. Frank Johannes, verbonden aan de Universiteit van Groningen, gaat over epigenetica. Volgens het KN is dit een ‘intelligente reactie die een impliciete bedreiging vormt voor het darwinisme’. Ook zou epigenetica de in diskrediet geraakte theorie van Jean-Baptiste de Lamarck weer interessant maken, die ervan uit gaat dat specifieke verworven eigenschappen van individuele organismen snel overgeërfd kunnen worden, van generatie op generatie. Denk bijvoorbeeld aan de zoon van de hoefsmid: die zou volgens Lamarck dankzij zijn vader enorme spierbundels erven.
Volgens het Katholiek Nieuwsblad zou het lamarckisme uiteindelijk het darwinisme van tafel vegen. Het darwinisme gaat namelijk uit van een trage en toevallige natuurlijke selectie op erfelijke variatie, waarbij eerst mutaties moeten plaatsvinden voordat een soort zich aanpast aan zijn omgeving. Bijvoorbeeld de ogen van de mol: die zijn door ongebruik langzaam achteruit gegaan totdat het tot blindheid leidde. Om uit te zoeken of het lamarckisme inderdaad nieuw leven ingeblazen kan worden, is het van belang epigenetica toe te lichten. Een toelichting die in het artikel ontbreekt en waar Nieuwscheckers navraag naar heeft gedaan.
Epigenetica
De epigenetica onderzoekt chemische veranderingen in het DNA die erfelijke eigenschappen kunnen veranderen zonder dat de genetische code van het DNA verandert. Genen kunnen namelijk aan- of uitgezet worden. In een embryo bijvoorbeeld worden veel verschillende soorten cellen aangemaakt, zoals bloedcellen, hersencellen en spiercellen. Om een bepaald soort cel aan te kunnen maken, moeten dus de bijbehorende eigenschappen aan- of uitgezet worden. Een spiercel heeft namelijk andere eigenschappen dan een hersencel.
“Bepaalde vormen van epigenetica zetten inderdaad de deur open naar iets wat lijkt op lamarckisme,” zegt dr. Koen Verhoeven, onderzoeker bij het Nederlands Instituut voor Ecologie. Evolutiebioloog dr. Arjan de Visser (Universiteit Wageningen) sluit zich daar niet bij aan. Volgens hem is er geen hard bewijs voor deze veronderstelling, hoewel zijn collega Verhoeven geen moeite heeft met een kleine lamarckiaanse toevoeging aan darwinistische evolutie.
Daarnaast leert een kleine zoektocht op de website van Kennislink ons dat Darwin al besefte dat organismen eigenschappen aan elkaar konden doorgeven, maar hij wist nog niet hoe dat precies gebeurde.
Controverse
Wankelt het darwinisme door onderzoek naar epigenetica? “Pertinente onzin”, zegt Verhoeven. “Van ketterij is geen sprake binnen het darwinisme en darwinisten zijn absoluut niet diep bezorgd. Er is controverse, maar dat doet niets af aan de evolutietheorie. Dit is duidelijk een geval van een redacteur die niet snapt waar het wetenschappelijk over gaat.”
Klare taal, maar hoe zit het dan met die controverse? Epigenetica is jarenlang aan de kant gezet en niet serieus genomen. Sinds enkele jaren worden er steeds meer onderzoeken naar verricht en blijken sommige wetenschappers, zoals Johannes, toch te bewijzen dat epigenetische overerving mogelijk is. Het betekent dat er waarschijnlijk veel meer erfelijke variatiemogelijkheden zijn dan werd gedacht. De evolutietheorie is daarmee misschien complexer en dynamischer, maar niet te verwerpen, aldus Verhoeven. Epigenetica zal een aanvulling kunnen zijn op het darwinisme, geen vervanger.
Ook evolutiebioloog dr. Arjan de Visser stelt dat de evolutietheorie wellicht ingewikkelder wordt, maar dat het darwinisme ‘absoluut niet in gevaar’ is. Hij vindt het onbegrijpelijk dat er negatieve geluiden rondom de evolutietheorie zijn ontstaan door de vondst van epigenetica. De Visser: “Het is juist een positieve ontwikkeling, want er is kans op betere overleving in soorten. Er komen steeds meer nieuwe generaties bij. Hierdoor ontstaat er een grotere kans op mutaties, die aan verbetering op lange termijn kunnen bijdragen. En dus wordt de evolutietheorie wat zorgvuldiger.”
Rectificatie met een draai
Verhoeven heeft al voor een korte rectificatie van het ‘gewraakte’ stukje gezorgd. De journalist, Henk Rijkers, die al eerder kritisch over de evolutietheorie berichtte, blijft in een naschrift echter bij zijn standpunt: “Maar valt daarmee de bodem weg onder de strekking van Pennisi’s artikel of van bovenstaand nieuwsbericht?”
Pennisi heeft zich, in tegenstelling tot Katholiek Nieuwsblad, voor haart artikel in Science Magazine laten informeren door de onderzoekers Johannes en Verhoeven. Zij stelt zich eveneens kritisch op jegens het darwinisme, maar heeft zich wel aan de feiten gehouden die haar door experts zijn aangereikt. Dit brengt de nuance die het artikel in het Katholiek Nieuwsblad ontbeert.
Reactie Katholiek Nieuwsblad: Twee plus twee is vier
Henk Rijkers, sinds kort hoofdredacteur van het Katholiek Nieuwsblad, heeft naar eigen zeggen ‘een nieuwsartikel met een commentaar-element’ gepubliceerd. Daarvoor was een artikel van Evolution News, een website over de discussie tussen Intelligent Design en de evolutietheorie, de belangrijkste (en enige) bron. Maar waar, net als Pennisi, Evolution News wel navraag heeft gedaan bij Johannes en de feiten op een juiste manier heeft gepresenteerd, heeft Rijkers dit nagelaten. Op de vraag waarom de hoofdredacteur geen gebruik maakt van bronnen uit de eerste hand, antwoordt hij: “Wij kunnen ook niet telkens de paus bellen, als hij iets heeft gezegd.”
Dat Rijkers weinig sympathie koestert voor darwinisten stak hij niet onder stoelen of banken: “Darwinisten zijn onbeschoft. (…) Het darwinisme is geen deugdelijke theorie. Verhoeven en Johannes zitten gevangen in een kooi, ze zijn koppig. Ze willen de waarheid niet onder ogen zien.” Op de vraag waar Rijkers de claim vandaan haalt dat darwinisten diep bezorgd zijn, antwoordt hij: “Kwestie van logica. Twee plus twee is altijd vier.”