In de verkiezingsprogramma’s van PVV, NSC, BBB, CDA, SP en de ChristenUnie valt te lezen dat de bevolking in Nederland verder zal toenemen, en dat dit grotendeels of uitsluitend komt door migratie.
- PVV: “Onze bevolking groeit alleen nog door immigratie.” [pdf, p. 6]
- NSC: “De demografische ontwikkeling van Nederland laat zien dat de bevolking alleen nog maar groeit door buitenlandse migratie.” [pdf, p. 41]
- BBB: “Onze bevolkingsgroei is volledig te danken aan de komst van jaar na jaar meer dan 100.000 nieuwkomers.” [pdf, p. 49]
- CDA: “Onze bevolking zal de komende jaren hard groeien. Dat kan onze samenleving niet dragen. Omdat de belangrijkste oorzaak migratie is, zal die fors moeten worden beperkt.” [pdf, p. 77]
- SP: “Veruit het grootste deel van de bevolkingsgroei wordt veroorzaakt door arbeidsmigratie, mensen die hierheen worden gehááld om te werken.” [pdf, p. 25]
- CU: “De bevolkingsgroei in Nederland wordt de laatste jaren uitsluitend veroorzaakt door migratie (studie-, arbeids-, en asielmigratie).” [pdf, p.79]
Als de migratie naar Nederland helemaal zou stoppen, zou de bevolking volgens deze politieke partijen dus kleiner worden in plaats van groter. Hoe zien de demografische trends van de afgelopen jaren in Nederland en de wereld er uit? En lost een kleinere bevolking wel alle demografische problemen op?
Geen geboorteoverschot sinds 2020
Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) publiceert cijfers over de bevolkingsgroei in Nederland. Hierin valt duidelijk te zien dat er sinds 2020 geen of nauwelijks meer sprake is van een geboorteoverschot. Sinds 2022 gaan er meer mensen dood dan er geboren worden in Nederland. In 2023 was het CBS er nog niet zeker van of dit zou aanhouden, maar dat blijkt dus wel het geval.
Sinds 2022 is migratie de enige factor die zorgt voor bevolkingsgroei in Nederland. In de grafiek van het CBS is te zien dat het migratiesaldo sinds 2013 gemiddeld genomen gestaag toeneemt, met een dal in 2020 door de coronapandemie en een piek in 2022 door het begin van de oorlog in Oekraïne.
Mensen komen om verschillende redenen naar Nederland. Asielzoekers komen naar Nederland omdat ze op de vlucht zijn voor oorlog of andere onmenselijke omstandigheden. Maar de meeste migranten komen om te studeren of om te werken. In dat laatste geval maken organisaties als het CBS en de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) onderscheid tussen kennismigranten en overige arbeidsmigranten. Kennismigranten zijn vaak hoogopgeleide mensen als artsen en wetenschappers. Overige arbeidsmigranten zijn vaak mensen die hier komen om werk te doen waarvoor in Nederland te weinig werknemers te vinden zijn, zoals in de land- en tuinbouw.
Gezinsmigratie volgt vaak op deze soorten migratie: gezinsleden van de initiële migrant komen dan naar Nederland zodat ze zich kunnen herenigen met hun gezin. In de onderstaande grafiek is te zien welke soort migranten sinds 2010 naar Nederland komen. Oekraïners die gevlucht zijn voor de oorlog tegen Rusland zijn hier apart aangegeven, want deze waren geen deel van de CBS-cijfers, maar de overheid houdt wel cijfers bij over hen.
Niet alle migranten blijven ook in Nederland. Twee derde van de arbeidsmigranten van binnen de EU en de Europese Vrijhandelsassociatie (EFTA: Liechtenstein, Noorwegen, IJsland en Zwitserland) verlaat Nederland binnen vijf jaar. Twee derde van de kennismigranten van buiten de EU en de EFTA, blijkt uit onderzoek van het CBS. Ook veel asielzoekers vertrekken weer. Van de asielzoekers die in 2014 naar Nederland kwamen, waren er na 8,5 jaar 6050 overleden of weer vertrokken volgens het CBS. Dat is meer dan een derde van het aantal eerste asielverzoeken dat in 2014 werd gedaan. De migranten die blijven, zorgen ervoor dat de bevolking in Nederland nog steeds groeit.
Dalend aantal geboortes sinds 1970
Waardoor is in Nederland het geboorteoverschot verdwenen? Als we de cijfers van het CBS erbij pakken, zien we dat het aantal geboortes in 2018 het laagste niveau bereikte sinds 1919. Dat terwijl de bevolking sindsdien meer dan verdubbeld is van 6,7 miljoen mensen naar 17,2 miljoen.
Tegelijkertijd stijgt het aantal sterfgevallen.
Dat het aantal sterfgevallen sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog stijgt, is niet verwonderlijk. Zoals te zien in de eerste grafiek steeg het aantal geboortes in 1946 flink en dat bleef zo tot het eind van de jaren zestig, de zogenaamde babyboom. Daarna namen de geboorteaantallen af. Iemand die in 1946 geboren is, is anno 2025 79 jaar oud, en de jongste leden van de geboortegolf zijn 56. Het aantal mensen ouder dan 65 in Nederland is dan ook toegenomen, van 12,8 procent van de bevolking in 1990 naar 20,8 procent in 2025, en door die vergrijzing neemt ook het aantal sterfgevallen toe.
Waardoor neemt het aantal geboortes dan af? Dat begon in de jaren zestig, toen door de uitvinding van effectieve voorbehoedsmiddelen als de pil het aantal ongewenste zwangerschappen omlaag ging. Tegelijkertijd zorgde de emancipatie van vrouwen en hun toetreden tot de arbeidsmarkt dat ze zich op andere dingen konden focussen dan het krijgen en opvoeden van kinderen. Dit zien we terug in de cijfers: het vruchtbaarheidscijfer, het gemiddeld aantal kinderen per vrouw, is eind jaren zestig flink afgenomen.
Daarnaast ligt het aan een al eerder ingezette daling van kindersterfte en de opkomst van onderwijs, vertelde emeritus hoogleraar demografie Pieter Hooimeijer in 2022 aan de NOS. Waar een op de vijf sterfgevallen voor de Tweede Wereldoorlog een kind in het eerste levensjaar was [pdf], is dat sindsdien niet meer zo. Daardoor werd het minder noodzakelijk om baby’s te krijgen. En vroeger droegen kinderen bij aan het inkomen, maar door de jaren heen zijn ze steeds duurder geworden. Dat komt bijvoorbeeld doordat kinderen tegenwoordig onderwijs moeten volgen en minder als hulp kunnen dienen bij het werk. Zoals de NOS samenvat: hoe welvarender en beter opgeleid een land, hoe lager het geboortecijfer.
Dit is ook te zien in wereldwijde vruchtbaarheidscijfers, want dalende geboortecijfers zijn ook een probleem in andere landen. Als een populatie zichzelf in stand wil houden zonder immigratie, is het nodig dat vrouwen gemiddeld minimaal 2,1 kinderen krijgen. Bijna overal ter wereld ligt het vruchtbaarheidscijfer daaronder, met Afrika, delen van Azië en enkele andere landen als uitzondering. Maar ook daar zijn de vruchtbaarheidscijfers dalende. De dalingen worden dus niet per se alleen veroorzaakt door vrouwenemancipatie, want zoals de NOS schrijft, ook in bijvoorbeeld het conservatief-islamitische Saoedi-Arabië daalt het vruchtbaarheidscijfer al jaren gestaag.
Zorgen over bevolkingsgroei
Politieke partijen maken zich zorgen over de economische gevolgen van de huidige bevolkingsgroei, die door migratie wordt veroorzaakt. Er zou te veel druk komen op voorzieningen waar nu al een tekort aan is, zoals woningen, zorg en onderwijs. Ook noemt NSC culturele en religieuze spanningen om bevolkingsgroei ten gevolge van migratie in te perken.
Die laatste zorg neemt soms extremere vormen aan. In Hongarije bijvoorbeeld, maakt de regering zich druk dat huidige demografische trends het einde van het witte ras zullen betekenen. En in het verleden hebben Nederlandse politici het woord omvolking in de mond genomen: een verwijzing naar een extreemrechtse complottheorie dat een elite bewust niet-Westerse migranten naar Europa haalt om ‘de witte Europeaan’ te vervangen.
Lost potentiële bevolkingskrimp de economische problemen dan op? Nee, want dan zal de bevolking verder vergrijzen. Dat leidt ook tot een hogere druk op de gezondheidszorg en andere voorzieningen, terwijl tegelijkertijd het aantal jonge mensen afneemt door het afnemen van het aantal geboortes.
Zo zou als er niets verandert in Nederland in 2040 een kwart van de beroepsbevolking in de zorg moeten werken om aan de zorgvraag te voldoen. Ook het rapport van de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 [pdf] geeft aan dat bevolkingskrimp niet gewenst is vanwege verdere vergrijzing, aangezien dat een verdere afname van het aantal geboortes zou veroorzaken. In het rapport staat dat gematigde bevolkingsgroei voor Nederland het beste is: 19 à 20 miljoen inwoners omstreeks 2050.
Beleid voor hoger geboortecijfer
Vanwege zorgen om vergrijzing hebben verschillende landen maatregelen genomen om het tij te keren, maar de effecten daarvan lopen uiteen. In bepaalde landen wordt een beroep gedaan op traditionele waarden: in de Verenigde Staten pleiten rijke mannen als Elon Musk ervoor dat vrouwen weer meer kinderen moeten gaan baren en in Rusland is het verspreiden van ‘propaganda voor het bewust weigeren van voortplanting’ verboden. Hierop kunnen maatregelen volgen als het beperken van abortus en voorbehoedsmiddelen, maar deze hebben weinig effect volgens een rapport van de Verenigde Naties: vaak willen mensen wel meer kinderen, maar kunnen ze het zich financieel niet veroorloven. Zoals Hooimeijer aangaf tegen de NOS: kinderen krijgen is duur.
Andere landen gooien met geld of creëren andere voordelen voor ouders. China geeft ouders omgerekend 430 euro per kind per jaar, Hongarije regelt verscheidene financiële voordelen voor gezinnen met kinderen, het Europees Parlement pleit ervoor dat mensen van groeiregio’s naar krimpregio’s verhuizen en Zuid-Korea (het land met het laagste vruchtbaarheidscijfer ter wereld) wilde vorig jaar een ministerie van Lage Geboortecijfers oprichten. Zulke maatregelen kunnen het gewenste effect hebben volgens onderzoek, maar dat succes is van veel factoren afhankelijk. Maatregelen leveren geen gegarandeerd succes, zoals Trouw aangeeft. Zo is er in Japan bijvoorbeeld een lang vaderschapsverlof van 50 weken, maar daar maken veel mannen geen gebruik van door de strenge werkcultuur in het land.
Landen kunnen ook inzetten op migratie als oplossing voor de bevolkingskrimp, waar de Wereldbank in de Volkskrant voor pleitte in 2023. Europa zou dan werknemers krijgen en Afrika perspectief voor de snel groeiende bevolking: vraag en aanbod komen bij elkaar. Maar die migranten doen ook een beroep op woonruimte, onderwijs en gezondheidszorg zoals eerder aangegeven. En volgens de Verenigde Naties zal de wereldbevolking rond 2085 gaan dalen. Want als de daling van het vruchtbaarheidscijfer in de rest van de wereld doorzet en onder de 2,1 komt, is migratie op den duur ook geen oplossing meer voor lokale bevolkingskrimp.
