Let op: Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier over onze werkwijze.
Bewering
Nederlanders zijn goed in het herkennen van nepnieuws.
Oordeel
Ongefundeerd
Bron van de bewering
Over de digitale vaardigheden van Nederlanders hoeven we ons geen zorgen te maken, want van nepnieuws herkennen tot apps installeren horen Nederlanders tot de Europese top. Dat meldde een bericht van AD op 10 november 2023. Nederlanders zijn sterk in nepnieuws herkennen: bijna negen op de tien mensen kan dit beter dan op basisniveau, schrijft AD.
Het zijn de conclusies uit een onderzoek van het CBS. Op de website van het CBS is dezelfde informatie te vinden. Nederlanders digitaal steeds vaardiger, staat boven het artikel. Bijna 80 procent van hen beschikte in 2023 ten minste over digitale basisvaardigheden, valt er te lezen. En ook hier weer de opmerking dat als het gaat om nepnieuws herkennen, 88 procent beschikt over vaardigheden die het basisniveau ontstijgen.
Dit roept allerlei vragen op. Hoe hebben Nederlanders geleerd om nepnieuws te herkennen? Hebben ze massaal cursussen in mediawijsheid gevolgd? En wat houdt dat basisniveau eigenlijk in?
Waarom dit ongefundeerd is
In het artikel van het CBS staat dat liefst zesduizend Nederlanders hebben meegedaan aan het onderzoek. Hemeltjelief, zijn bij zoveel mensen testen afgenomen om te kunnen bepalen hoe goed ze zijn in allerlei digitale handelingen, waaronder het herkennen van nepnieuws? Dat klinkt onwaarschijnlijk.
Hoe heeft het CBS dit eigenlijk onderzocht? De gebruikte vragenlijst staat niet online, maar die stuurt het CBS bij navraag meteen toe. Dan blijkt al snel dat niet echt getest is of mensen nepnieuws kunnen herkennen, maar dat slechts gevraagd is of ze wel eens informatie checken. Dit is de vraag die deelnemers aan het onderzoek moesten beantwoorden:
Heeft u in de afgelopen 3 maanden wel eens gecontroleerd of de informatie die u las of zag op internet waar is?
- Ik heb op internet naar meer informatie gezocht, bijv. op andere nieuwswebsites of Wikipedia;
- Ik heb de bron gecontroleerd;
- Ik heb op internet discussies gevolgd of aan discussies deelgenomen hierover;
- Ik heb de informatie offline met andere personen besproken;
- Ik heb naar meer informatie gezocht via andere bronnen dan internet.
Met andere woorden, er is helemaal niet onderzocht of mensen het kunnen, maar of ze zeggen het doen. Je kan dus hooguit zeggen dat mensen het wel eens doen. Dat is niet zo verwonderlijk, aangezien er vaak gewaarschuwd wordt voor nepnieuws en desinformatie, en mensen zich meer zorgen zijn gaan maken over onjuiste informatie op internet, zoals blijkt uit het Digital News Report 2023.
Een ander opmerkelijk punt is dat het in het CBS-artikel gaat over het herkennen van nepnieuws, maar dat deze term in de vragenlijst niet is gebruikt. Daarin gaat het in zijn algemeenheid over het controleren van informatie op internet.
Maarten Bloem, onderzoeker bij het CBS, laat desgevraagd weten dat het klopt dat het CBS niet heeft onderzocht hoe goed mensen zijn in het herkennen van nepnieuws:
“Je hebt gelijk: het gaat strikt genomen om de vraag of mensen hebben ‘gecontroleerd of informatie op internet waar is’. Uiteraard weten we dan niet hoe goed mensen zijn in het herkennen van nepnieuws. Zelfs als mensen een poging doen om informatie te controleren, wil dat niet zeggen dat ze ook slagen in die poging.”
Bloem laat ook weten dat het CBS zal overwegen om in volgende publicaties een andere bewoording te gebruiken, “die dichter bij de tekst van de vragenlijst ligt.”
Maar hoe zit het nu met de vaardigheden van Nederlanders om nepnieuws te herkennen? Is daar iets over bekend? Een onderzoek van Mediawijsheid uit 2021 laat zien dat bijna zestig procent van de Nederlanders denkt zelf nepnieuws te kunnen herkennen. Maar dat zegt weinig, want uit wetenschappelijk onderzoek (bijvoorbeeld deze en deze) is bekend dat mensen hun vaardigheid om nepnieuws te herkennen danig overschatten.
Een rapport van de Universiteit Twente uit november 2023 keek ook naar de digitale vaardigheden van Nederlanders. De conclusie van dit rapport klinkt een stuk minder positief. Op pagina 25 schrijft onderzoeker Alexander van Deursen:
“Een groot deel van de bevolking lijkt onvoldoende vaardig in het zoeken, selecteren, verwerken en vooral het evalueren van informatie.”
In het onderzoek geeft slechts 52% van de deelnemers aan te kunnen controleren of de gevonden informatie op internet waar is. De digitale kennis en vaardigheden van Nederlanders zijn volgens het rapport ‘zorgelijk’ te noemen.
Ook in dit onderzoek is trouwens niet echt getest of het mensen lukt om informatie te controleren. Er is slechts gevraagd of ze denken in staat te zijn om informatie op internet te controleren. Onderzoek waarin daadwerkelijk getest is hoe goed Nederlanders zijn in het herkennen van nepnieuws is er vooralsnog niet.
Conclusie
Hoewel het CBS het nieuws bracht dat Nederlanders goed zijn in het herkennen van nepnieuws, is daar geen bewijs voor. Het CBS heeft de vaardigheden die hiervoor nodig zijn niet getest, en er is ook geen ander onderzoek dat dit voor Nederlanders in kaart heeft gebracht.
