‘Geen centimeter oostwaarts’: Hoe een mondelinge toezegging een oorlogsreden werd voor Poetin

De NAVO heeft de belofte uit 1990 aan Rusland verbroken dat het bondgenootschap niet naar het oosten zou uitbreiden.

Deels onwaar.

De Russische president Poetin heeft de NAVO er herhaaldelijk van beschuldigd de in 1990 gemaakte belofte te verbreken dat het bondgenootschap ‘geen centimeter’ zou uitbreiden naar het Oosten. Hij zei dit ook in een speech kort voor de Russische invasie in Oekraïne en in de speech waarmee hij de invasie bekend maakte.

De bewering over “Geen centimeter oostwaarts” (vaak geciteerd als “Not one inch eastwards”) is is onderwerp van een aantal studies – zie de bronnen onder deze factcheck. De uitspraak is terug te voeren op een gesprek op 9 februari 1990 tussen de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken James Baker en de Russische leider Michail Gorbatsjov. Na de val van de Berlijnse muur gaat het gesprek over de Duitse hereniging, waarin Baker de vraag stelt aan Gorbatsjov: mag de NAVO “geen centimeter oostwaarts” opschuiven na Duitse hereniging? Zodra President George H.W. Bush een dag later hiervan hoort, noemt hij Bakers woorden een vergissing. Volgens de Amerikaanse Veiligheidsraad was er geen noodzaak om concessies te doen over de toekomst van de NAVO voordat Moskou hier expliciet om vroeg. Baker trekt zijn uitspraak terug.

Maar de verwarring is geboren. Historicus Mary Sarotte ontdekte dat de Duitse Bondskanselier Helmut Kohl de geruststelling van Baker een dag later tegen Gorbatsjov herhaalde. Vooral om hem tegemoet te komen en de Duitse hereniging mogelijk te maken.

Toch verdwijnt dit idee snel, met name omdat Amerika juist de optie wil openlaten om uit te breiden. In het Twee-plus-Vier-verdrag later in het jaar, waarin de hereniging van West- en Oost-Duitsland werd vastgelegd, wordt bovendien nergens een verbod op verdere NAVO-uitbreiding afgesproken. In ruil voor financiële tegemoetkoming aan het adres van Rusland gaf het verdrag juist ruimte om oostwaarts uit te breiden. Gorbatsjov tekent dit verdrag zelf.

Minister Baker stelde een vraag, Bondskanselier Kohl gaf een toezegging, maar het officiële verdrag zwijgt over een verbod op uitbreiding.

En die ruimte wordt ook gepakt. Uit vrees voor de grote buurman, de voormalig Sovjetunie, lobbyden Centraal- en Oost-Europese landen intensief voor een NAVO-lidmaatschap. Hun regeringen begrijpen dat alleen NAVO-lidmaatschap echte bescherming biedt tegen toekomstige Russische agressie.

Oost-Europese landen zochten al snel bescherming bij de NAVO: al begin 1990 informeerden beleidsmakers in Tsjechoslowakije, Hongarije en Polen naar het NAVO-lidmaatschap, aldus Sarotte.

Voor Rusland, dat net zijn macht in Oost-Europa verloor, voelt elke westerse militaire uitbreiding als vernedering. President Jeltsin schrijft in 1993 aan Clinton dat NAVO-plannen de “geest van het verdrag” schenden. Hij voelt zich “boos en bedrogen” en geeft ook in 1995 aan een uitbreiding af te keuren.

Rusland zal in de loop van de geschiedenis meerdere malen naar de ‘gebroken belofte’ uit 1990 verwijzen. Tussen 1999 en 2009 treden Polen, Hongarije, Tsjechië en de Baltische staten toe. Ironisch genoeg gebeurt precies wat in 1990 al via het Twee-plus-Vier-verdrag was toegestaan, maar Rusland ervaart het als gebroken belofte.

April 2008 is cruciaal. De NAVO-top, bijeen in Roemenië, stelt voor dat Georgië en Oekraïne “lid zullen worden”, maar zonder concrete planning of tijdlijn. Duitse en Franse leiders verzetten zich tegen lidmaatschap, maar de vage belofte maakte Poetin woest.

Vier maanden later test Poetin of het Westen zijn beloftes nakomt. Rusland valt Georgië binnen. Het antwoord is duidelijk: het westen laat Georgië vallen.

Poetin vindt dat ‘NAVO-beloftes’ hol zijn, maar dat hij ze wel kan gebruiken als rechtvaardiging voor agressie.

In 1990 werden er mondelinge toezeggingen gedaan, maar die belofte kristalliseerde nooit. Poetin misbruikt de “niet één centimeter”-geschiedenis als een van zijn vele rechtvaardigingen voor een oorlog die hij vooral om andere redenen begon: een diepgewortelde overtuiging dat Oekraïne geen recht heeft op onafhankelijkheid en bij Rusland hoort.

Deze factcheck is onder meer gebaseerd op de studies van Mary Elise Sarotte, Not one inch; America, Russia, and the Making of post-Cold War Stalemate (2022) en van Rajan Menon and William Ruger, Evaluating NATO Enlargement From Cold War Victory to the Russia-Ukraine War (2023). Zie voor een iets uitgebreidere versie van deze factcheck met citaten uit deze studies de website van Pointer.